Amaliy matematika va infarmatika

Fizik yoki mexanik nurash deb, temperaturaning o`zgarishi natijasida tog` jinslari maydalanib, parchalanib, yemirilishiga aytiladi. Temperaturaning o`zgarishi sababli suvning muzlashi va erishi, xar xil tuzlarnng tog` jinsi yoriklarida kristallanishi, usimlik tomirlarining usishi, shamol bilan uchib kelgan kum zarralarining tog` jinslariga urilishi ularning maydalanishiga sabab bo`ladi. Anniksa, temperaturaning tinmay o`zgarib turishi tog` jinslarining maydalanishida muxim rolg’ uynaydi. Ma’lumki, 1 sm² yuzaga to`shadigan quyosh energiya­mi yil fasllarida Yer yuzasining turli joylarida turli-chadir. Masalan, Norakum va Kizilkumda xavoning xarorati yoz faslida 48—50° ga boradi, kum yuzasining kizishi 80°S gacha yetadi. Kechasi xavoning xarorati 20°S gacha pasayadi. O`rta Osiyo tog`li rayonlarida xavo xaroratining sutka davomida o`zgarishi xam uziga xosdir. CHotkol, Pomir tog`larida 3800—4000 m balandliklarda yoz faslida kunduz kuni xavo xarorati 20—25° S issik bo`lsa, kechga yaqin 5—6° S, ayrim kunlari 0° S gacha pasayadi. Balandligi 5000 m dan yuqori bo`lgan tog`liklarda xavoning xarorati xamisha 0°S dan past bo`ladi.
Temperaturaning kun, fasl va yillar davomida keskin o`zgarishi tog` jinslariga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Xaroratning kun­duz kuni oshishidan tog` jinslarining xajmi kengaysa, kechasi sovishidan—xajmi torayadi. Bu jarayonning uzluksiz davom etishi yaxlit massiv jinslar ustida kattaligi xar xil bo`lgan yerikliklar paydo bo`lishiga sabab bo`ladi. Tog` jinsi govaklariga, yoriklariga suv tushib kish faslida muzlaydi. Bizga ma’lumki, muz sovukdan kengayadi, issikdan esa torayadi. Kengayishdan muzning umumiy xajmi 9—11% ortib yerik devorlariga 240 MPa kuch bilan ta’sir etadi. Natijada yoriklar yanada kengayib va tog` jinslari mayda-mayda bulaklarga bulinib ketadi.
Tog` jinslarining yoriklariga tushgan tuzlarning kristallanishi sababli paydo bo`lgan kristallgnish kuchi, daraxtlar usgan sari tomirlarning yugonlanishi xam tog` jinslarining yaxlitlitini buzib bo`shak materiallar xosil bo`lishiga sababchi bo`ladi.
Fizik nurashning tezligi va xajmi tog` jinslarini tashqil etgan mineral zarralarining katta-kichikligiga xam borlik. Yirik minerallar maydalariga nisbatan issikda kuprok kengaya­di va sovukda kiskaradi. Bundan tashkari, jinslarning rangi nurashda muxim rolg’ uynaydi. Nora rangdagi tog` jinslari okish ranglilarga Karaganda kuprok kiziydi, demak, kuprok kengayadi. SHuning uchun xam xar xil rangdagi va turli zarrali tog` jins­lari nurashdan chidamsiz, bo`shak jinsga aylanadi. Ayniqsa issik va sovukning ta’siridan yumshok minerallar kup va tez parchalanadi, natijada zarralar orasidagi kristall borlanish yukoladi. Bu xodisaning uzok geologik davrlar davomida kayta-kayta sodir bo`lishi tog` jinslarining avval katta-katta xarsanglarga bulinib ketishiga, keyinchalik chakik jinslar xosil bo`lishiga sabab bo`ladi.
SHamol va u uchirib kelgan kum zarralarining jinslariga kelib urilishidan nurash jarayoni yanada tezlashadi.
Fizik nurashdan tog` jinslarining mineral tarkibi uncha uzgarmaydi, asosan, ularning fizik xolati o`zgarib yaxlit xolatdan maydalangan, parchalangan xolatga o`tadi. Fizik nurash, yer yuza­sining baland tog`li yoki saxro rayonlarida juda kup bo`ladi.
Ximiyaviy nurash. Bu nurashning turi atmosfera yorinlarining suvi xavo tarkibidagi xar xil gazlarni eritib kislota xususiyatiga ega bo`lishidan, xamda usimliklarning chirishidan xosil bo`lgan organik kislotalar tog` jinslarining va mineral massalarning tarkibiga ximiyaviy ta’sir etishi, ya’ni reaktsiyaga kirishi natijasida sodir bo`ladi. Xavodagi kislorod va karbonat angidrid gazlari jins yoriklariga singib, undagi oxak zarralarini eritadi. Natijada dala shpatlari yemirilib gilga aylanadi

K(AlSi3O8) + CO2 + n*H20  Al4[Si4O10] * (OH)8 + K2CO3 + 4SiO2*nH2O

Dala shpati  suv kaolinit kaliy karbonat kremniy gidrat

Karbonat angidrat gazi tuzi oksidi

Tog` jinslariga suv ta’sir etganda ularning tarkibidagi slyudalar rogovaya obmanka va magnetit kabi minerallar yemiriladi, temir moddasi zanglaydi, pirit minerali esa temir gidrosulg’fat va sulg’fat kislotasini xosil kiladi.

FeS2 + 8H2O + 8O = FeSO1 * 7H2O + H2SO4

Pirit suv kislorod temir gidrosulg’fat sulg’fat kislota

Usimliklarnpng tu'rli qismlarining chirishidgi xam organik kislota­lar xosil bo`lib va ular suvlarni tog` jinslarini yemirish kuchini 10 martagacha oshiradi.
Tosh tuzi va angidritga uxshash suvsiz minerallar va jinslar xavo tarkibidagi namni va atmosfera yoginlarini uziga shimib oladi. Nati­jada suvsiz angidrit (CaS0₄) uziga suvni shimgandan keyin gipsga (CaS0₄ • 2 N₂O), temir yaltirogi (gematit) (FezOz) — kungir temir toshga (limonit) (2 FeO₃ • 3 N₂O) aylanadi.
TOG` jinslari uziga suv shimganda xajmini kengaytiradi. SHunga asosan gipsning xajmi 50—60% gacha oshadi va bundan xosil bo`lgan bosim atrof jinslarga ta’sir qilib ularning mustaxkamligini susaytiradi.
Ximiyaviy nurashning tezligi suv va moddalarning ta’sir etayotgan maydonining katta - kichikligiga, temperaturasiga va minerallarning nurashga nisbatan chidamliligiga bog`liq. Kvarts, mus­kovit, korund eng kattik, suvda erimaydigan minerallar xisoblanib, kalg’tsit, rogovaya obmanka esa aksincha nurash jarayoniga chidamsizdir. Ximiyaviy nurash issik, namli rayonlarda kuprok. sodir bo`ladi.