Amaliy matematika va infarmatika

5.4 Geologik yilnoma tog’ jinslarining nisbiy va absolyut yoshi.
Atmosfera, gidrosfera, biosfera va Yer kobirining yuqori qismi qatlamlariga to`shayotgan quyosh nurlari issiklik, mexaniq, ximiyaviy va biolognk tusdagi energiyaga aylanib xar xil geolo­gik jarayonlarni rivojlanishiga sabab bo`ladi. Bu jarayonlar yer yuzasida sodir bo`ladigan xamma o`zgarishlarning sababchisp ekzogen sirtki jarayonlar deb ataladi.
Ekzogen jarayonlarning asosiy agentlari xavo, suv va organizmlar xisoblanadi. Kislorod va karbonat angidrid gazi ta’sirida bu agentlar tog` jinslari bilan reaktsiyaga kirishib jinslarni parchalaydi, maydalaydi va boshqa joylarga olib borib yotkizadi. Kishilarning injenerlik faoliyatining natijasida yerning ustki qismining tuzilishini, iklimini, tuprok qatlamini, usimlik dunyosini, yerning ustki va ostki suvlari xarakatining o`zgarishiga xam sabab bo`ladi. Bularning xammasi birgalikda yer-yuzasida sodir bulayotgan tabiiy xodisalarning yanada rivojlanishiga, injener-geologik jarayonlarning yangidan vujudga kelishini tezlashtiradi.
Ekzogen jarayonlar yerning ichida paydo bo`ladigan (endogen) xodisalar bilan chambarchas bog`liqdir. Yer yuzasining kutarilishi, tog` xosil bo`lishi va vulkanlar otilishi denudatsiya jarayonlarni, ya’ni dare va dengiz suvlari, organizmlar, xavo temperaturasining o`zgarib turishi va shamol ta’siridan tog` jinslarining yemirilishini tezlashtiradi. Denudatsiya jarayonlari tufayli nuragan tog` jinslari akkumulyativ jarayonlar yordamida boshqa joylarga olib borib yotkiziladi. Denudatsiya va akkumulyativ jarayonlar bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lib bir vaqtda bir­galikda yer yuzasiga ta’sir etadi. (1, 3.)
Temperaturaning o`zgarishi bilan tog` jinslariga suv, kislo­rod, karbonat angidridi va tirik organizmlar birgalikda ta’sir etib, ularning tuzilishini va xossalarini uzgartiradi. Bu nurash jarayoni deyiladi. Xavo, suv va organizmlar jins govaklariga, yoriklariga kirib u yerdagi temperaturani uzgartiradi. Yerning chuqurrok qismlarida temperatura ma’lum darajada saqlangad va bosim katta bo`lgani uchun xar xil minerallar paydo bo`ladi. Ayniqsa, suvda erib tog` jinslarining govaklari, yoriklari orasiga tushgan moddalar ularni tuldirib tsementlanish zonasini xosil kiladi.
Nurash jarayonlarining ta’siri 5—100 m chuqurlikkacha yotib boradi. Lekin tektonik darzliklar va yoriklar bilan maydalangan tog` jinslari tarqalgan maydonlarda 500 m chuqurlikda xam nurashga duchor bo`lgan jinslar uchraydi.
Nurash jarayonlari yer yuzasining yuqori qismida aktiv namoyon bo`lib, ichkarilab borgan sari uning kuchi kamayib boradi. Nurash jarayonlari xamma agentlarning bir-biri bilan boglanib barobar ta’sir etishidan sodir bo`ladi. Fakat ayrim vaqtlardagina ma’lum bir fizik-geografik sharoitlarda ayrim agentlardan biri xukmronlik kiladi. Tog` jinslariga nurash jarayonini ta’­sir etganlik darajasiga qarab fizik yoki mexaniq, ximiyavin va organik nurashlarga bulinadi. (1, 2, 3.)