Amaliy matematika va infarmatika

Qatlamlararo yoki artezian suvlari. Suv o‘tkazmaydigan ikki qatlam orasiga joylashgan suv o‘tkazadigan qatlamda suv to‘planishidan qatlamlararo yer osti suvlari hosil bo‘ladi. Bunday suvlar bosimsiz va bosimli bo‘lishi mumkin.
Qatlamlararo bosimsiz yer osti suvlari yer yuzasidan ikkinchi, uchinchi va h.k. suv o‘tkazmaydigan qatlamlar orasidagi qatlamlarda joylashgan bo‘lib, doimo grunt suvlarining ostida uchraydi. Bu suvlar suv saqlovchi qatlamlarni to‘ldira olmaydi, chunki ular past-baland rel’efli tog‘li va tog‘oldi hududlarida uchraydi, jarlik va daryo o‘zanida buloq tarzida yer yuzasiga chiqib, oqar suvlarga qo‘shiladi. Qatlamlararo bosimsiz suvlarning ta’minlanish maydoni suv singuvchi qatlamning yer yuzasiga chiqqan qismiga to‘g‘ri keladi va tarqalish maydoniga mos tushmaydi. Bu suvlar oqimi grunt suvlari oqimiga o‘xshash bo‘ladi. Qatlamlararo bosimli yer osti suvlari, suv o‘tkazmaydigan va suv singiydigan qatlamlarning tektonik harakat ta’sirida hosil bo‘lgan sinklinal yoki monoklinal srtukturalarida yuzaga keladi. Suv singadigan qatlamlar tog‘li hududlarda yer yuzasiga chiqib, atmosfera yog‘inlaridan to‘yinadi va singiyotgan suv o‘z og‘irlik kuchi ta’sirida nishablik bo‘yicha pastga qarab oqa boshlaydi va bosim yuzaga keladi. Bosimli suvlar Yevropada birinchi marta 1126 yil Fransiyaning Artua (Arteziya) viloyatida topilgan, shu sababli artezian suvlari deb ataladi. Bosimli suv gorizontlari suv o‘tkazmaydigan qatlamlar bilan bo‘linib joylashadi va yer osti suvlarining artezian havzalarini hosil qiladi.



-rasm. 1-suv o‘tkazmas qatlam; 2-suvli qatlam; m-suvli qatlam qalinligi; N,N¹-Pezometrik sath (suv sathi); H- Bosim balandligi. A- Grunt suvlar tarqaldan maydon; B- Qatlamlararo yoki artezian suvlari tarqalgan xudud.
Yoriqlarda joylashgan va karst suvlari. Magmatik, metamorfik va sementlangan cho‘kindi mustahkam tog‘ jinslar yoriqlari orasida harakat qiluvchi suvlar yoriqlardagi suvlar deb ataladi.
Tog‘ jinslari ichida nurash natijasida paydo bo‘lgan yoriqlar bir necha metrdan 100-200 m gacha, tektonik yoriqlar esa bir necha ming metr chuqurlikkacha borishi mumkin. Shu sababli yoriqlarda joylashgan suvlar ham har xil chuqurlikda, bosimli va bosimsiz bo‘ladi. Bosimsiz suvlar jarlik va daryo o‘zanlarida yer yuzasiga tinch buloqlar ko‘rinishida chiqib yotadi.
Yer ostida hosil bo‘lgan bo‘shliq-karstlardagi suvlar karst suvlari deyiladi. Bu suvlar tog‘ jinslarida gorizontal va vertikal yo‘nalishda harakat qilib, tutash oqimlar hosil qiladi. Karst suvlar yer usti suvlari bilan o‘ziga xos aloqasi bilan ajralib turadi. Ko‘p hollarda yer ustki suvlari o‘z harakati davomida karst rivojlangan maydonlarga kelib, yer ostiga singib ketadi, so‘ngra tog‘ yonbag‘irliklaridan, daryo qirg‘oqlaridan mo‘l suvli buloqlar tarzda yer yuzasiga chiqadi. Yer osti suvlarining geologik ishi natijasida asosan quyidagi jarayonlar jadal rivojlanadi: botqoqlik, yerlarning sho‘rlanishi va cho‘kish hodisalari. Bu jarayonlardan tashqari yer osti va yer usti suvlari suffoziya, karst va gravitatsion jarayonlarning tez rivojlanishiga ham xissa qo‘shadi.