Amaliy matematika va infarmatika

2. Botqoqlik, yerlarning sho‘rlanishi, cho‘kish xodisasi va ularning rel’efga ta’siri


Botqoqlik hosil bo‘lish jarayoni ikki bosqichli bo‘ladi. Avval botqoqlangan yerlar bo‘lib, keyin ikkinchi bosqichda botqoqlik hosil bo‘ladi.
Botqoqlanish yer yuzasidagi suvlarning oqib ketishi qiyin bo‘lganda hamda suv o‘tkazmaydigan qatlamlar yer yuzasiga yaqin joylashganda, shuningdek, bug‘lanish miqdori atmosfera yog‘inlariga nisbatan kam bo‘lganda botqoqlanish yuz beradi. Botqoqlik yuzasi asta-sekin o‘simliklar bilan qoplanadi, vaqt o‘tishi bilan torf hosil bo‘la boshlaydi.
Botqoqlik yil davomida yer yuzasining haddan tashqari namligi, torf hosil bo‘lishi jarayonlarining mavjudligi va botqoqlik o‘simliklarning o‘sishi bilan boshqa joylardan ajralib turadi. Botqoqliklar rel’efning yuqorisida va pastida joylashishi mumkin. Yuqorida joylashgan botqoqliklar – rel’efning suv ayirg‘ich zonalarida, baland terrasalarda hosil bo‘lib, asosan atmosfera suvlaridan ta’minlanadi. Ular yuzasi qavariq bo‘lib, botqoqlashgan o‘rmonlarda va quruq balkalarda rivojlanadi. O‘simliklar qalin bo‘lmaydi va mineral moddalari kam uchraydi. Rel’efning pastqam joylarida, ya’ni yer yuzasining chuqur, botiq, pasaygan rel’eflarida joylashib, daryo vodiylarida, poymalarda va suv havzalarining qirg‘oqlarida hosil bo‘ladi. Bunday botqoqliklarning yuzasi o‘simliklar bilan qoplangan bo‘lib, torfi qalin va mineral moddalarga to‘yingan bo‘ladi. Botqoqlar ta’sirida yer yuzasi qavariq yoki pastqam-botiq shaklli bo‘ladi.
Sho‘rxok yerlar – rel’efning tekis pastlik va pastqam joylarida yer osti suvi sathining yer yuzasiga yaqin joylashgan (1,5 m va undan ham yaqin) maydonlarda yoki mavsumiy ko‘llarning qurigan tublarida hosil bo‘lib, gilli tuproq va tuz qatlami bilan qoplangan maydonlardir. Yoz faslida yer osti suvlarining sathi yer yuzasiga yaqin bo‘lgan maydonlar yuzasidan suv bug‘lanib ketadi, yer yuzasida esa suv tarkibidagi tuzlar qoladi, vaqt o‘tishi bilan ular kristallanadi. Natijada yer yuzasidagi jinslar ustida tuz qoplamlar hosil bo‘ladi.
Cho‘kuvchanlik hodisasi lyoss va lyossimon tog‘ jinslariga xos. Cho‘kuvchanlik deb lyoss va lyossimon jinslar namlanganda o‘z og‘irligi ta’sirida hajmining kamaytirishiga aytiladi. Bu hodisa lyoss va lyossimon jinslar tarqalgan hududlarda, tog‘oldi adirlarda, baland-pastliklarda va prolyuvial tekisliklarda keng tarqalgan. Cho‘kuvchanlik hodisasi rivojlangan maydonlarda yer yuzasi cho‘kib keng doira sifatidagi botiqlik, chuqurlik, o‘pirilishlar hosil qiladi, natijada rel’efning yuzasi murakkablashadi.