Amaliy matematika va infarmatika

8.5Ularning paydo bo’lishi yotish va tarqalish qonuniyatlari.
8.6Grunt suvlarining rejimi va ularni gidrogeologik xarita va kesmalarda ko’rsatish.
8.7Gidroizogips xaritasi va uning qurilishda axamiyati.
8.8Yer osti suvlarining xarakat qonunlari, Darsiy qonuni, filtasiya xaqida tushuncha, suv chiqarish
8.1Yer osti suvlari va girosfera.
Yer po‘sti tog‘ jinslari qatlamlarining yoriqlari va g‘ovaklarida joylashgan va yer yuzasidan pastda joylashgan suvlar yer osti suvlari deb ataladi. Ularning paydo bo‘lishini, joylashish sharoitini, harakat qonunini, fizik xossalarini va kimyoviy tarkibini hamda ularning atmosfera va yer usti suvlari bilan bog‘liqligini gidrogeologiya fani o‘rganadi.

Yer osti suvlarining Yer osti sulariga
tabiiy xolatda yotishi texnogen ta’sir
[1].

Yer osti suvlar xalq xo‘jaligini suv bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lsa ham, xalq xo‘jaligiga katta zarar ham keltiradi. Yer osti suvlari o‘zining harakat jarayonida ma’lum geologik ish ham bajaradi. Ularning ta’sirida yer qobig‘ida bo‘shliqlar, o‘pirilishlar, g‘orliklar, yer ustida sho‘rxok va botqoqliklar hosil bo‘ladi, natijada rel’ef shakllari o‘zgaradi.

8.2 Tabiatda suvning aylanishi va yer osti suvlarining paydo bo’lishi.

Yer osti suvlari, asosan, atmosfera yog‘inlarining tog‘ jinslari zarralari orasidagi g‘ovaklari, bo‘shliqlari va yoriqlari orqali singishidan paydo bo‘ladi.

Yer osti suvlarining paydo bo‘lishi to‘g‘risida kondensatsiya, infiltratsiya, sedimentatsiya nazariyalari mavjud, shuningdek, yuvenil suvlar roli ham ahamiyatlidir.
Kondensatsiya nazariyasiga ko‘ra bug‘ ko‘rinishidagi suv havo bilan birga grunt g‘ovaklari va yoriqlarini (aeratsiya zonasida) to‘ldirib turadi. Sutka va fasl davomida temperatura hamda bosim o‘zgarishi bilan ular g‘ovaklar va yoriqlarda faol harakat qilib, zarralar yuzasiga yopishadi va kondensatsiyalanadi. Natijada zarralar atrofida juda ham yupqa parda, ya’ni gigroskopik suv hosil bo‘ladi. Zarralar yuzasida gigroskopik suvning hosil bo‘lishi uzoq vaqt davom etadi, uning qalinligi oshadi va u zarralarning o‘zaro elektromolekular tortishish kuchi ta’sirida bir-biri bilan qo‘shiladi, natijada pardali yoki molekular suv hosil bo‘ladi. Keyinchalik ulardan tomchi (gravitatsion) suvlar paydo bo‘ladi.
Infiltratsiya nazariyasiga binoan yer osti suvlari yer yuzasiga tushayotgan atmosfera yog‘inlarining (yomg‘ir, qor, muz) tog‘ jinslari g‘ovaklari, darzliklari, yoriqlari orqali shimilib, suv o‘tkazadigin jinslar orqali harakatlanib, o‘zidan suv o‘tkazmaydigan (gil, alevralit, kvarsit va h.k.) qatlamgacha yetib borishi va uning ustida to‘planishidan hosil bo‘ladi. Shu tarzda suvli gorizontlar hosil bo‘ladi. Yer yuzasidan shimilayotgan suv miqdori relefning tuzilishiga, tog‘ jinslarining tarkibi va suv o‘tkazish qobiliyatiga, rayonning iqlimiga, o‘simlik dunyosiga, odamlarning injenerlik faoliyatiga bog‘liqdir.
Sedimentatsiya nazariyasiga muvofiq yer osti suvlarining paydo bo‘lishi tog‘ jinslarining hosil bo‘lishi bilan bog‘liq. Dengiz suvlari ostida hosil bo‘lgan cho‘kindilar ichidagi suvlarning keyingi yotqazilgan jinslar bilan ko‘milib ketishi va o‘sha joyning o‘zida saqlanib qolishidan hosil bo‘ladi.



[1].