Agrokimyoning ekologik muommolari

O’g’itlarning mahsulot sifatiga ta’siri
Ma’lumki, o’g’itlar qishloq xo’jalik ekinlari hosilini oshiradi va mahsulot sifatini yaxshilaydi. Lekin ayrim hollarda tuproqqa kiritiladigan o’g’itlar mahsulot sifatiga salbiy ta’sir kursatishi mumkin. Mazkur salbiy jarayon mineral va mahalliy o’g’itlar haddan ziyod ishlatilganda, sapropel, maishiy chiqndilarning kimyoviy tarkibini o’rganmasdan foydalanilganda va tarkibida og’ir metallar mavjud bo’lgan o’g’itlar muntazam ravishda tuproqda kiritilganda namoyon bo’ladi.

8-mavzu
Agrokimyoviy vositalarning o’simlik maxsulotlarining sifatiga ta’siri.
REJA

1. 
   Maxsulot sifati, uning ko’rsatkichlari va hoziri holati hamda agrokimyoviy vositalar.
   
2. 
   Mineral o’g’itlarning maxsulot sifatiga ta’siri.
   
3. 
   Organik siderat va bakterial o’g’itlarning maxsulot sifatiga ta’siri
   

Tayanch tushunchalar: agrokimyoviy vositalar, o’g’it, kimyoviy meliorant, mineral, organik kompost, chiqindi, siderat, yashil o’g’it, bakterial o’g’it, maxsulot sifati, nitrat, og’dir metall, yem-hashaq o’simliq tuproq, ruxsat etilgan eng yuqori me’yor, azot, fosfor, kaliy, doza, muddat, usul, shakl, nisbat.
Agrokimyoviy vositalarini, maasalari o’g’it va kimyoviy meliorantlarni qo’llash tuproq unumdorligi va hossasini oshdiradi, qishloq xo’jalik ekinlariga va ularning biologik o’ziga hosligini hisobga olgan holdagi optimal oziqlanish sharoiti yaratiladi. Agar banday sharoit ixtisoslashgan maxsus dala yem-hashak yoki sabzavot almashlab ekishidagi barcha ekinlar uchun yaratilsa, unda maxsulot miqdori va sifati bo’yicha ushbu agrosenozning maxsuldorligi talab darajasida bo’ladi. Masalan, ko’zgi bug’day oziqlanishini optimallashtdirish amalda barcha dehqonchilik zonalarida ozuqabobligi va non-un hoskasalari bilan talabga javob beradigan yuqori oqsilli don olish mumkin. O’g’itda makro va mikro elementlar o’rtasidagi to’g’ri nisbat qand lavlagidan uning qoldig’ini oshdirish hisobiga shakar yig’ilish ko’payishning real va samarali usuliddir. Xutdi shunday fikrni kartoshka tuganagi sifati, moyli ekinlar o’rug’ida yog’ miqdori, meva-sabzavotlardagi shakar va vitaminlar to’g’risida aytish mumkin. Agrokimyo vani tomonidan, qishloq xo’jalik maxsulotlari sifatini boshqarish yo’llario’rganilgan va ishlob chiqlgan. Buni agronomiya amaliyotida realizasiya qilishni yuqori sifatli ozuqa maxsulotlari va yem-hashak olishning ishonchli asosiddir. O’simlik maxsulotlarining sifati nuqtai nazaridan oqsillarning miqdoriy va aminokislota tarkibi katta qiziqish keltdirib chiqaradi. Bu odam va hayvon organizimining oddiy anorganik birikmalardan aminokislotalar sintez qilish qobiliyatiga ega emasligi bilan bog’liq chunki bundi NH₂ amino guruh hosil bo’lmaydi.
O’simlik va avtotrof mikroorganizmlar oqsil tarkibiga kdiruvchi barcha aminokislotalarning ssintezlash qobiliyatiga ega. Hayvonlar faqat alanin, argenin, asparagen, glutamin, gistidin, glisen, serin, tdirozin, siatin, prolin va oksiprolinni ssintezlash qobiliyatiga ega. Lekin almashtdirib bo’lmaydigan lizin, metionin, treonin, triptofin, finelalanin, leysin, valin, izoleysin kabi aminoliklotalarni sintezlay olmaydi. Aminokislotalar hayvon, o’simlik va mikroorganizmlarda azotli birikmalar almashinuvida markaziy o’rinni egallaydi, chunki ular, oqsil, garmon, ferment va boshqa murakkab birikmalarni hosil bo’lish manbai hisoblanadi. Oqsilda 90 ta ma’lum bo’lgan aminokislotalardan 20 tasi mavjud. Yuqori sifatli qishloq xo’jalik maxsulotlari olish oddiy makasala emas. Hozir dunyoda maxsulotlar kimyoviy tarkibi hisobga olinmasdan sotilyapdi, xolbuki u maxsulotning ozuqa qimmatini belgilaydi. Qishloq xo’jalik maxsulotlarini sotib olish ko’pchilik holatlarda uning asosiy sifat ko’rsatkichini hisobga olmasdan amalga oshdiriladi. Yuqori hosil olish va yuqdiri sifatli maxsulot yetishtdirish sharoitlari ko’pincha o’xshash emas. Yuqori sifatli maxsulot olish uchun qo’shimcha harajatlar talab etiladi. Yaxshi o’g’itlangan dalalardan olingan hosilda inson sog’ligi uchun muhim bo’lgan ayrim elementlar miqdori kam bo’lishi mumkin, chunki o’g’it qo’llanilganda ayrim boshqa oziq elementlari miqdori pasayishi mumkin. Makro va mikro elementlarning balanslashganligi bo’yicha olingan o’simlik maxsuloti sifti o’zida ancha yuqori darajada o’simlikni yetishtdirish sharoitini aks ettdiradi. O’g’itlash tizimining asosiy vazifasi o’simliklarni oziqlanish sharoitini optimal holatda yaqinlashtdirish va bunda yuqori sifatli maxsulot olish, o’g’itlarni qo’llashni agronomik texnologiyasini bo’zulishi ayniqsa bunda o’simliklarning biologik o’ziga xosligini, tuproq unumdorligi o’g’itning fizik-kimyoviy va kimyoviy xossasini hisobga olmaslik jiddiy negativ oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu jumladan olinadiga o’simlik maxsulotining sifatini yomonlashishiga sabab bo’lishi mumkin. O’g’itlash tizimi bo’zulganda o’simlikda nitrat va nitritlarning ortiqcha miqdori to’planishi va ular nordon muhitda ikkilamchi aminlar bilan reaksiyaga kdirishi. Nitrozoalinlar hosil qilishi mumkin. Bu birikmalar konserogin va mutagen hossaga ega ekanligi bilan xavfli, chunki ular rak kakasalliklarini mutagen kasalbiy oqibatli o’zgaruvchanlikni keltdirib chiqaradi. Shuning uchun oziq muhitda mineral azot ortiqcha bo’lgan holatda o’simliklarning balanslashmagan oziqlanishi maqsadga muvofiq emas. Bunday holatda azot nitratlar reduksiyasi jarayonlari bo’zulishi oqibatida erkin holatda to’planib qolishi mumkin. Maxsulot va yem-hashakda nitratlarning yuqori miqdorda bo’lishi maxsulot sifatini sezilarli kamaytdiradi.
FAO ning talaba bo’yicha bir sutkada bir kishi 500 mg N-NO₃ ozuqa moddalar bilan iste’mol qilishi mumkin. Aslida bu ruxsat etilgan eng yuqori miqdor 700 mg gacha oshdirilgan. Aniqlanishicha yem-hashakda nitrat shaklidagi azot (N-NO₃) miqlori 0,07 % gacha bo’lsa mutloqo zararsiz bo’ladi, eng yuqori ruxsat etilgan konsentrasiyasi 0,2 %. Azotli o’g’itlarni 360 kg/ga me’yorgacha qo’llash nam bilan yaxshi ta’minlanganda o’g’it normasi to’g’ri taqsimlanganda o’tlarda nitrat miqdorini xavfli konsentrasiyagacha oshdirmaydi, lekin azotli o’g’itlarni optimal muddatlarda o’g’larning bahorda o’suv davri aktivlashishining boshlanishida, ya’ni o’rtacha sutkalik harorat 5⁰S dan oshganda qo’llashni boshlash kerak Keyin esa har bir o’rimdan yoki o’tlatishdan keyin bo’lingan dozani qo’llash kerak bo’ladi. Angliyada madaniy o’tlarda 500 kg/ga, Yaponiyada 600-1000 kg/ga me’yorda azotli o’g’it qo’llaniladi. Qishloq xo’jalik hayvonlari uchun fosforning optimal miqdori 0,6-0,7 % R₂O_5. Yem-hashakda kaliyning miqdori 2,5-3 % dan oshib ketmasligi kerak O’g’itda optimal N:K₂O nisbati 1:0,5, azot bilan jadal o’g’itlanayotgan pichanzor yoki o’tloqda bir 1:0,75, kaliyli o’g’itlarning yuqori dozasi K: Sa+Mg nisbatini yomonlashtdiradi, bu esa hayvonlarda magniy yetishmasligi keltdirib chiqaradi. Demak o’simlik maxsuloti sifatini oshdirish uchun, o’simliklarda nitratlarni yuqori darajada to’planishini va nitrozobirikmalarining sentizlanishini oldini olish uchun eng avvalo azotli o’g’itlar qo’llash doza va muddatlarini hisobga olgan holda qishloq xo’jalik ekinlarining azotli oziqlanishini optimallashtdirish kerak Daniyalik olim N Hansen (1974) dala tajribasida azotli o’g’itlar dozasini (0,100, 200 va 400 kg/ga) kasalat o’simligida protiyen va nitratlar miqtoriga ta’sirini o’rgandi. 100 kg azotga qo’llanilganda sabzavotda protiyen miqdori ortdi. Azotli o’g’itlar dozasini keyingi oshdirilishi protiyen miqdorini pasaytdirdi va maxsulotda nitratda miqdorini quruq moddada 0,11-0,19 dan 0,78-1,43 % gacha keskin oshdirdi.
Chexiyada o’tkazilgan tajribada ham azotli o’g’itlarni qo’llash o’tloq pichanidagi nitrat miqdorini keskin oshdirdi. Bunda 120 kg/ga azot nitrat miqdorini sezilarli oshdirmadi. Lekin azotli o’g’itlarni 240 va 480 kg/ga me’yorida qo’llash nitrat miqdorini keskin oshdirdi, ya’ni 0,001 % atrofidan 0,07 % va 0,20 % gacha. Janubiy rayonlarda shimoliy rayonlarga nisbatan nitratlar kam to’planadi. Bir kg obam massasiga 1 sutkada 5 mg NO₃ tushushi ruxsat etiladi. Bir xil agrofonda o’simlik naviga qarab nitratlar miqdori 200-500 ga farq qilishi mumkin. Seleksionerlar sabzavot ekinlari navlarini shunday yaratish kerakki, ularning tarkibida hul massaga hisoblanganda nitratlar miqdori 100 mg/kg dan ioshmasligi kerak