Agrokimyoning ekologik muommolari

Iqtisodiy rayon	1966-1970	1971-1975	1976-1980
1981-1985
1.Noqoratuproq zonasi	55/+14	76/+24	87/+30	99/+46
2.Markaziy qora tuproq zonasi	38/-13	48/-7	60/+1	74/+20
3.Shimoliy Kavkaz zonasi	34/-15	50/-9	67/0	79/+12
4.Volga bo’yi zonasi	24/-15	46/+2	55/+6	63/+18
5. Rossiya bo’yicha o’rtacha	33/-5	46/+2	55/+6	63/+18

Suratda azotning umumiy kirimi, maxrajda azot dibalansi, ya’ni kirim minus chiqim, kg/ga bir yilda. Ortiqcha azot atrof muhitni ifloslantdirib yo’qoladi. Shuning uchun o’simliklar oziqlanishi va o’g’itlarni qo’llashning ishonchli kompleks tuproq o’simlik diagnostikasi kerak bo’ladi. Dehqonchilikda azot muommosi kelajakda ham o’z dolzarbligini yo’qotmaydi. Chunki azot ancha mobil, ya’ni harakatchan element hisoblanadi. Tuproqda tuplanmaydi. Shuning uchun ham tuproqda boshqa biogen elementlar miqdorini, tuproq unumdorligi va madaniylashganlik darajasini ortishi bilan azot hosil miqdori va sifatini aniqlab beradi. Bu holat hozir ham bir necha yillar davomida fosforli va kaliyli o’g’itlar yuqori darajada qo’llanilib kelayotgan va tuproqda bu elementlarning yuqori darajasi yaratilgan bir qator mamlakatlarda ko’zatilmoqda. Shu bilan birga agrokimyo fani tomonidan o’simlikni azot bilan optimal oziqlanishini diagnostika qilish usuli va azotli o’g’itlardan samarali foydalanish usullariboshqa elementlardagiga nisbatan yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Barcha dehqonchilik rayon va zonalarida azot dozasining optimallashtdirishning ishonchli usullari yo’q, bu azotli o’g’itlarning samaradorligini keskin pasaytdiradi. Qishloq xo’jaligining azotli o’g’itlarga talabi ko’p holatlarda ilmiy tashkilotlar tomonidan o’tkaziladigan dala tajribalari geografik tarmog’i ma’lumotlar, hamda agrokimyo xixmat tizimi ma’lumotlarini hisobga olgan holda bashorat qilinadi. Ushbu tajribalar asosida qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshdirish uchun azot sarfi me’yorlari (normativlari) ishlab chiqiladi, rejalashtdirilgan hosilga muvofiq zonali aspektda ekinlar bo’yicha u yoki bu viloyat, tuman, yoki fermer xo’jaligida azotli o’g’itlarga bo’lgan talab aniqlanadi. Dala tajribalari ma’lumotlarini umumlashtdirish, analiz qilish, kerakli informasiya berish kompyuter texnologiyalari asosida amalga oshdiriladi. Konkret, ya’ni ma’lum bir ekin uchun o’g’itlarning optimal dozasi zonali yoki Respublika ilmiy-tadqiqot tashkilotlari dala tajribalari ma’lumotlari hamda tuproqning gumus, organik azotining oson gidrolizlanadigan shakllari, nitrifikasion qobiliyati yoki mineral azot miqdori analizi asosida oshdiriladi. Lekin keltdirilgan barcha ko’rsatkichlar barcha o’simliklarning azotli o’g’itlarga talabi bilan yetarli darajada yaxshi korrelyasiyalanmaydi. Oxdirgi yillarda ko’p mamlakatlarda o’simliklar azotli oziqlanishini optimallashtdirish va o’g’itlarni qo’llashni muqobillashtdirish, tuproqdagi mineral azot (ammoniyli va nitratli azot yig’indisi) miqdori bo’yicha o’tkazilganda (N _min uslubi). Azotli o’g’itlar o’zlashtirish koeffisentini oshdirish va uni yuqoriligini kamaytdirish o’rtasida juda yaqin o’zaro bog’liqlik bor, ya’ni hosil to’plashga qancha ko’p azot ishlatilsa, u atrof muhitga shuncha kam yo’qoladi. O’simliklarning azotli oziqlanishini optimallashtdirish, azotli o’g’itlarni rasional dozalarini qo’llash makasalalari regional harakterga ega, shuning uchun azotli o’g’itlar dozasini aniqlashni modifikasiyalashtdirish o’zining zonal o’ziga xosligiga ega. Olimlarning xulosasiga ko’ra, atrof muhitda azot muommosini yechishda qishloq xo’jaligi faol ishtdirok etishi kerak va yer va o’g’itdar foydalanishning eng muhim qoidalariga amal qilishi kerak:

• 
  azotli o’g’itlarni qishloq xo’jalik ekinlari talabini hisobga olgan holda optimal muddatda qo’llash.
  
• 
  Azotli o’g’itlar yuqori dozada qo’llnilganda ularni bo’lib bir necha marta qo’llash.
  
• 
  Azot dozasini tuproqdagi mineral azot miqdorini hisobga olgan holda aniqlash.
  
• 
  Yengil va sizot suvlari sayoz joylashgan tuproqlarda azotli o’g’itlarni faqat o’suv davrida qo’llash.
  
• 
  O’suv davri o’zoq muddatli bo’lgan ekinlarda sekin ta’sir etuvchi azotli o’g’itlarni qo’llash.
  
• 
  Suyuq go’ngni ko’z oxdiri va qishda o’zimliklar tomonidan azotni olib chiqib ketilishi yo’q vaqtda qo’llamasliq
  
• 
  Qator orasiga ishlov beriladigan, sabzavot mevali ekinlarda organik o’g’itlarni bir me’yorda taqsimlash va ularni yaxshi, ya’ni chuqurroq yerga haydab tashlash
  
• 
  Ko’zga borib tuplanib qoladigan nitratlarni o’zlashtirish uchun oraliq ekinlarni ekish.
  
• 
  Sug’orishda, ayniqsa yengil tuproqlarda azotli o’g’itlarni o’suv davrida kichik dozalarda qo’llash.
  
• 
  Azotga boy tuproqda, intensiv yer yumshatish o’tkazilmasliq
  
• 
  Erroziyaga uchragan tuproqlar yuzasini kompost, somon va boshqa materiallar bilan qoplash.
  

Fosfor dehqonchilik uchun strategik element hisoblanadi. Muntazam o’g’itlarni qo’llash hisobiga tuproqda yetarli darajada fosfor to’planib qolishi, bu tuproqlarda qishloq xo’jalik ekinlarini o’zoq muddat optimal fosforli oziqlanish bilan ta’sinlaydi. Bu element ekstrimal iqlim sharoitlar (qdirg’oqchilik past va yuqori harorat) ta’sirini kamaytdiradi. Fosfor xom-ashyosi va fosforli o’g’itlar tanqisligi tuproq fasfat darajasini oshrishni talab qiladi. Almashlab ekishda bu holatga fosforli o’g’itlarni davriy ravishda yuqori dozada qo’llash yuli bilan erishiladi. Bunga bir qator omillar imkon beradi: tuproqda fosforni o’simlikka yaroqli holda saqlanishi, tuproq profili bo’ylab kam harakatlanishi, atrof muhitga kam yo’qolishi, har xil ekinlar uchun tuproqda fosforning optimal miqdorini yaxshi o’rganilganligi. Tabiatda tuproqda fosfor zahirasini tulddiradigan ta’biy manbalar mavjud emas, shuning uchun o’simliklarning optimal fosforli oziqlanishini ta’minlaydigan asosiy yul bu mineral va organik o’g’itlarni qo’llashddir. Bu dehqonchilikda fosfor balansini tadqiqot qilishni soddalashtdiradi. Fosfor agrokimyo fani tomonidan yaxshi o’rganilgan, lekin hali fosforning yesilmagan muommolari bor:

• 
  alohida ekin turida ham, agrosenozda ham fosforli o’g’itlarning o’zlashtirio’ koeffsenti past.
  
• 
  Fosforli o’g’itlarni o’zoq muddat yuqori dozada qo’llashda yoki oldindan bir necha yilligini qo’llash natijasida (tuproqli fosfatlash) biogen elementlar balansini bo’zilishi.
  
• 
  Fosforli o’g’itlarda har xil elementlarning, jumladan og’dir metallarni qo’shimcha holida bo’lishi va ularning tuproq, ta’biy suv havzalari va sizot suvlarini ifloslantdirishi, ularning bir qismi o’simlikka o’tadi va maxsulot, yem-hashak sifatini pasaytdiradi.
  
• 
  Kimyoviy singddirish natijasida tuproqda fosforni immobilizasiyalanishi (retrogradasiyalanishi). Bu jarayonlar karbonatli va kislotali tuproqlarda, hamda Al₂O₃va Fe₂O₃ bo’lganda yuqori darajada boradi.
  
• 
  Qishloq xo’jalik ekinlari uchun tuproqda fasfatlarni mobillashtdirish. Bu fosforli o’g’itlarni muntazam optimal ravishda yuqori dozada qo’llash natijasida tuproqdagi fosfat darajasidan ancha yuqori bo’lgan fosfor zahdirasi yuza kelgan tuproqlarda muhim ahamiyatga ega.
  

Fosforli o’g’itlarni qo’llash bilan bog’liq ekologik muomlarni muvaffaqqiyat bilan yechish uchun bir qator makasalalar hal qilinishi kerak
Birinchidan fosforli o’g’itlar o’zlashtirish koeffisentini oshruvchi agrotexnik tadbirlar kompleksini ishlab chiqish va takomillashtdirish kerak bo’ladi. Makasalan, lokal, ya’ni lentasimon usulda asosiy o’g’itlashda fosforni qo’llash donli ekinlarda, kartoshka va boshqa o’simliklarda ular samaradorligini 20-25 % oshdiradi. Bu makasalalar ekinning biologik o’ziga xosligi, tuproq unumldorligi va hossasi, iqlim va ob-havo sharoitlari, o’g’itlarni tuproqqa himoyaqiy deferinsional ishlov berish tizimlari bilan birga chuqur o’rganishni talab etadi. Ikkinchidan konkret tuproq iqlim sharoitida maxsus almashlab ekishda yetishtdirilayotgan qishloq xo’jalik ekinlarining fosforli oziqlanishini optimallashtdirish kerak bo’ladi. Tuproqda harakatcha fosfor va boshqa elementlar miqdorini hisobga olgan holda o’simliklarni fosfor bilan oziqlanishini optimallashtdirish kerak Fosforli o’g’itlarning yuqori dozasini qo’llash hisobiga kerakli fosfat rejimining darajasini yuzaga keltdirish bir qator biogen elementlarning makasalan, ruh mis va boshqalarning bog’lanishiga olib keladi, ya’ni tuproqda oziq elementlar balansini bo’zilishiga olib keladi. Uchunchidan, fosforli o’g’itlarni muntazam yuqori dozada qo’llash natijasida to’planib qolingan tuproq fosforini mobillashtdirishni agrotexniq kimyoviy va biologik usullarining kompleksini ishlab chiqish. Makasalan, qora, bo’z va kashtan tuproqlarda fosfatlanib qolgan fosforni fiziologik kislotali azotli va kaliyli o’g’itlarni qo’llash hisobiga mobillashtdirish mumkin. Bunday hollarda o’zoq muddat fosforli o’g’itlarni qo’llamasdan turib qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olish mumkin. Nordon chim-podzol tuproqlarni ohaqlash alyumeniy va temdir III oksidlari bilan bog’langan fosfatlarni mobillashtdiradi. Bu esa fosforli o’g’itlar dozasini odatdagidan pasaytdirishga imkon beradi. Bir qator paxtachilik xo’jaliklarida tuproqda yalpi fosforning yuqori miqdorda bo’lishi agrokimyo fani oldiga fosforni mobillashtdiradigan samarali uslublarini ishlab chiqishni va fosfor zahiralarini dehqonchilikda moddalar aylanishiga qo’shishni vazifa qilib qo’yadi.
Kaliy elementi fosfor kabi muhim biogen element hisoblanadi. O’simliklarning ekstrimal sharoitlarga (tuproq va havo qdirg’oqchiligiga, harorat ortishi va pasayishiga) chidamliligini oshdiradi. O’simlikni yotib qolishiga, zamburug’ va bakterial kakasalliklarga chidamliligiga, qishloq xo’jalik ekinlari maxsuloti sifatiga ta’sir qiladi. Kaliy oziq modda sifatida azot va fosforga nisbatan kam o’rganilgan. Hozirga paytda dehqonchilik kaliyli o’g’itlarga fosforli o’g’itlarga nisbatan kam talabchan. Bu tuproqda kaliy miqdorining kam bo’lishi va o’simliklarning kaliyli o’g’itlarga kam talabchan ekanligi bilan bog’liqddir. Ayrim dehqonchilik rayonlarida hatto kaliyning kasalbiy balansida ham ko’pincha o’simliklar kaliyli o’g’itlarga talabini kuchsiz namoyon qiladi. Kaliy yengil tuproqlarda, ayniqsa sug’orishdi yuqori samara beradi. Tuproqda kaliyning turli xil shakllarda (suvda eruvchan, almashuvchan, noalmashuvchan, loyli minerallar tarkibida) bo’lishi tuproq-o’simlik tizimida kaliy balansini aniqlashni qiyinlashtdiradi. O’simliklarning kaliyga bo’lgan talabi asosan almashuvchan shakldagi kaliyni aniqlashga asoslangan. Ular tuproqda noalmashuvchan kaliy hisobiga tulib turadi. Shuning uchun har xil qishloq xo’jalik ekinlari uchun harakatchan kaliyning optimal miqdori, hamda 100 gr tuproqda almashuvchan kaliy miqdorini 1 mg oshdirish uchun sarflanadigan kaliyli o’g’it miqdori ko’rsatkichlari fosforga qaraganda kaliyda ko’proq nisbiyddir. Azotli o’g’it qo’llanilganda kaliyli o’g’itlardan kaliyni o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi oshdi, tuproqda kaliyning noalmashuvchan shakllari miqdori kamaydi. Tuproqda almashuvcha va suvda eruvchan kaliy miqdori azotli o’g’itlar ta’sirida kamaymadi, hatto biroz ortdi. Ehtimol, o’simliklar kaliyni aktiv o’zlashtirganda va tuproqda o’simliklar tomonidan bevosita o’zlashtiriladigan kaliy birikmalari zahdirasi kamayganda ularning o’rni rezerv va noalmashuvchan shakldagi kaliyning mobillashishi hisobiga doimiy ravishda to’lib boradi. Buning evaziga tuproqda o’simlik o’zlashtiradigan kaliy ma’lum bir dbarajada ushlab turiladi va o’simliklarni kaliyli oziqlanishi ta’minlanadi.
Almashlab ekishda kerakli kaliy darajasini yuzaga keltdirish fosfordagiga qaraganda ancha murakkab. Buning sabablari bir muncha. Bu avvalo tuproqda bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan. Kaliy shakllarining bo’lishi va miqdoriga bog’liq. Kaliyli o’g’itlar qo’llanilganda tuproqda kaliy zahdirasi ortadi yoki to’lddiriladi, lekin loy (glina) minerallar tarkibiga qarab ayrim tuproqlarda almashuvchan kaliy miqdori, boshqalarida noalmashuvchan kaliy miqdori ortishi mumkin. Barcha holatlarda o’simliklar harakatchan kaliyni o’zlashtirganda, ular zahdirasi noalmashuvchan kaliy hisobiga to’lib boradi. Shuning uchun bu holatni o’simlik uchun kaliyning potensial zahdiralarini aniqlashda hisoblanish kerak Kaliy azotga nisbatan kam harakatchan, lekin u fosforga qaraganda tuproq profeli bo’ylab ancha yuqori darajada harakatlanadi. Shuning uchun kaliyli o’g’itlarni yuqori dozada muntazam ravishda qo’llab optimal kaliy darajasini hosil qilishga uninganda og’dir soz tuproqlarda kaliy minerallar tomonidan fiksasiyalanadi va o’simliklar uchun kam yaroqli holatga o’tadi, yengil tuproqlarda makasalan qum va qumloq tuproqlarda kaliy tuproq profili bo’ylab harakatlanadi va ildiz qamrash qatlamlaridan pastga, hatto sizot suvlarigacha yuvilib boridi. Mineral o’g’itlar yuqori dozada qo’llanilganda va kimyoviy melioratlar ishlatilganda kaliyning o’simliklarga yaroqliligi o’zgaradi. Buni dehqonchilikni kimyolashtdirish amaliyotida hisobga olish kerak Makasalan, nordon tuproqlarda ohaqlash o’tkazilganda tuproqda kaliyning yuqori miqdorda ham o’simliklar etolonidan uni o’zlashtirilishi keskin kamayadi. Bunga sabab kalsiy va kaliy ionlari o’rtasidagi ontogonizmddir. Shuning uchun bunday holatlarda tuproqda harakatchan kaliyning miqdori ancha yuqori bo’lishi kerak Shuning uchun nordon tuproqlar ohaqlanganda kaliyli o’g’itlar me’yori 1,5-2 marta oshdirilishi kerak Qand lavlagi, kartoshka, makkajo’xori, kungaboqar va ko’pchilik sabzavotlar kaliyni yaxshi ko’radi va talabchan, tuproqda kaliy kam bo’lganda kaliyli o’g’itlar qo’llanilishiga hozirjavob bo’ladi. Bu ekinlar uchun tuproqdagi almashuvchan kaliyning optimal darajasi donli, don-dukkaqli ekinlar, bir va ko’p yillik o’tlarga nisbatan yuqori bo’lishi kerak bu esa almashlab ekishda hisobga olinishi kerak Shu bilan birga kaliyli o’g’itlar tarkibida xlor bo’ladi, xlor saqlamaydigan o’g’itlar ancha kam. Shu bilan birga bir qator xlorofob o’simliklar borki, tuproqda xlor ortiqcha bo’lganda ular hosildorligi va maxsulo sifati pasayadi. Bu o’simliklar kartoshka, tamaki, toq sitrus ekinlari va boshqalar.
O’g’itlarni o’g’oq vaqt qo’llash natijasida tuproq unumdorligi ortadi va alohida ekinlar hosildorligini muntazam oshib borishiga va almashlab ekishning umumiy maxsuldorligini ortishiga sharoit yaratadi. O’g’itlar samaradorligi va ekinlar hosildorligini pasaytdiradigan tuproq unumdorligining noqulay omillari (namning yetishmasligi va ortiqchaligi, kislotalik va sho’rlanishni yuqoriligi, qoniqarsiz issiqlik rejimi va va hakozolar) va ekstremal sharoitlarni yengib o’tish muommolari faning diqqatiga loyiq va sazovorddir. O’g’itlar noqulay tuproq-ekologik sharoitning negativ ta’sirini pasaytdiradigan muhim vosita hisoblanadi. O’zoq stasionar tajribalar ma’lumotlari asosida tuproq unumdorligi va hoskasalari optimal parametrlarini, hamda ularni qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi bilan bog’liqligini aniqlash imkoniyatlari paydo bo’ladi. Lekin har bir ko’rsatkichning optimal qiymati tuproqunumdorligining boshqa parametrlariga bog’liq. Har xil ekinlar uchun ham tuproqning optimal agrokimyoviy ko’rsatkichi turlicha. Shuning uchun tuproq unumdorligiga qishloq xo’jalik ekinlarining turi va navi talabi nuqtai nazaridan qarash kerak Almashlab ekishda bir necha xil ekin turi bo’lganda, ular ichidan unumdorlikka eng talabchani nuqtainazaridan tuproq unumlorligining optimal darajasi aniqlanishi kerak Ushbu darajani ta’minlaydigan tuproq unumdorligi agrokimyoviy ko’rsatkichlari parametrlari va o’g’it dozalari ko’rsatkichlari ozmi-ko’pmi aniqlangan. Bunda tuproq turi, tipi, tipchasi va mexanik tarkibi hisobga olinib har bir sharoit uchun alohida optimal ko’rsatkichlar aniqlanadi. Bunda tuproq muhit reaksiyasi, gumus, yalpi NPK, N-NH₄ , N-NO₃ , harakatchan fosfor, almashuvchan kaliy hisobga olinadi. O’g’itlarning optimal dozasi aniqlanadi. Tuproq unumdorligini aniqlashda mikroelementlarni hisobga olish ham muhim makasala. Chunki mineral o’g’itlar qo’llanilganda qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi ortadi va mikroelementlar olib chiqib ketilishi kuchayadi. Ilmiy-tadqiqot ishlanmalari, ayniqsa o’g’itlar bilan o’tkazilgan o’zoq muddatli stasionar tajribalar geografik tarmog’i ma’lumotlari hisobiga qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olishni ta’minlaydigan tuproq unumdorligining agrokimyoviy va agrofizik ko’rsatkichlarini optimallashtdirish imkoniyatlari yaratildi. Bo’z tuproqlar uchun optimal agrofizik ko’rsatkichlar: haydov qatlami 35 sm, tuproq zichligi 1,30g/sm³ , umumiy kovaqlik 6 %, nam sig’imi (massaga nisbatan) 25 % o’lchami 0,25 mm dan katta bo’lgan suvga chidamli agregatlar miqdori 25 %. Optimal agrokimyoviy ko’rsatkichlar: gumus miqdori 1,3 %, gumus zahirasi 60 t/ga, azot miqdori 1,14 %, azot zahdirasi 6,3 t/ga, harakatcha fosfor 40 mg/kg, almashuvchan kaliy 4000 mg/kg. Optimal hosildorplik: ko’zgi bug’doy 50 s/ga, arpa 40 s/ga ko’p yillik o’tlar pichani 120 s/ga, kartoshka 120 s/ga, g’o’za 45 s/ga. O’simliklar uchun yaroqli azot (NO₃ +NH₄) miqdori 35-40 mg/kg, zahdirasi 100-120 kg/ga, o’suv davrida tuproq resurslaridan o’zlashtiriladigan azot 50-60 kg/ga, harakatcha fosfor xahdirasi 600-700 kg/ga, tuproq resurslaridan o’zlashtiriladigan azot 60-70 kg/ga. Almashuvchan kaliy miqdori 250-300 mg/kg, zahdirasi 600-650 kg/ga, tuproq resurslaridan o’zlashtiriladigan kaliy miqdori 200-250 kg/ga. Almashuvchan kaliy miqdorini 1mg/100 gr ga oshdirish uchun 60-70 kg/ga K₂O berilishi kerak Harakatchan magniy 100-120 mg/kg yoki 200-250 kg/ga. Singddirilgan asoslar yig’indisi 8-12 mg,ekv/100 gr, singddirilgan Sa va K nisbati 15-17.
Sug’orma dehqonchilikda bir kg oziq elementlar o’rtacha 8-10 don birligidagi hosilni beradi. O’simliklar azotni nitrat shaklida ham, ammoniy shaklida ham o’zlashtiradi. Ammoniy o’simlikda azot almashinuvining alfa va omegasi hisoblanadi. Tuproqdagi nitrat miqdori uning madaniylashganlik holatining muhim ko’rsatkichiddir. Azotli o’g’itlarni qo’llash va o’simliklarning azotli oziqlanishini optimallashtdirish muhim hisoblanadi. Organik o’g’itlarni muntazam qo’llash o’simlik uchun azot defisentini kamaytdiradi. Organik o’g’itlarni azotli o’g’itlar bilan birgalikda qo’llash, ayniqsa azotga eng talbchan davrida buni amalga oshdirish eng yuqori samara berdi. O’g’itlar dehqonchilikda oziq moddalarning aktiv balansi va aylanishini ta’minlaydi. Bu esa tuproq unumdorligini oshdirish bilan o’zluksiz bog’liq. Ta’biy biosenozlarga biogen elementlar sikli yopiq bo’lsa, su’niy agrosenozlarda bu sikl biogen elementlarning olib chiqilishi, erroziyada yo’qolishi, infeltrasiyalanishi va yuvilishi hisobiga o’ziladi. O’g’itlarni qo’llash biogen elementlar aylanishini kengaytdirilgan spdirpl bo’ylab yunaltdiradi. O’simlikshunoslik maxsulotlarining muntazam ravishda olib borilishi mineral o’g’itlar qo’llanilish masshtabini ortishi bilan bog’liq. Mineral o’g’itlar organik o’g’itlar bilan birga oziq moddalarning ijobiy balansini va tuproq unumdorligini oshib borishini. To’proq o’simlik tizimida makasalan dehqonchilik madaniyati past bo’lganda oziq moddalar balansining kasalbiy bo’lishi hosilni cheklovchi muhim sababddir.
Shunday qilib, dehqonchilikda biogen elementlarning kengaytdirilgan spdiral bo’ylab aylanishi, ularning aktiv balansi, tuproq unumdorligini oshdirilishi hosildorlikni oshdirishni ta’minlaydigan bashlang’ich sharoitddir