Agrokimyo va tuproqshunoslik

Qayir allyuvial tuproqlari.
Tuproqlar yil sayin yoki davriy ravishda suvi 
toshib turadigan daryo yoqalarida, daryodan o’zoqda joylashgan, lekin u bilan 
tarmoqchalar orqali birlashgan pasliklarda va daryo toshqinida suv bosadigan 
yerlarda kichikroq maydonni egallaydi. Toshqin suvlari juda loyqa bo‘lganligidan 
qayirni suv bosganda suv moqimining tezligiga qarab, turli mexanikaviy tarkibli 
allyuviy yotqiziladi. Shuning uchun qayr allyuvial tuproqlar qatlamli bo‘lib, bu 
qatlamlar bu qatlamlar qumdan tortib sazgacha bo‘lgan turli mexanikaviy tarkibga 
ega. Suv toshqini qaytgandan keyin yangi keltirilmalar betini (tutash chim hosil 
qilmagan holda) o‘simliklar va qiyoq qoplaydi. Qayta suv toshqini bo‘lganda 
o‘simlik qoldiqlari allyuvial yotqiziqlar tagida qoladi. Shuning uchun keltirilmalar 
orasida o‘simliklar poyasining chala chirigan qoldiqlari ko‘p uchraydi. Tuproq 
profili genetik qatlamlarga aniq ajralmagan va sturukturasizdir. Karbonatli va gipsli 
va qatlamlari bo‘lmaydi.
Balandroq 
joylarning 
tuproqlari 
mexanikaviy 
tarkibining 
yengilligi, 
chirindisining kamligi kamligi va serkarbonatligi bilan pastlik joylarning 
tuproqlaridan farq qiladi. Bu tuproqlarda kaliy va fosfor ko‘p. 
To’zlarning asosiy qismi ustki yupqa qatlamda va tuproq betida, ularing 
ko‘pchiligini natriy xlorid to’zi tashkil etadi. Sizot suvi chuchuk bo‘lgan holda yerni 
sho‘r bosishi cho‘llardagi sizot suvining nihoyatda ko‘p bug‘lanishi bilan bog‘liq. 
Toshqin vaqtida suv bosishi bilan tuproq ancha chuqur yuviladi va gurunt suvlari 
ancha chuchuk bo‘lib qoladi. 
Qayr allyuvial tuproqlari yerlardan poliz ekinlari, mosh, jo‘xori va sholi kabi 
ekinlar ekib foydalanish mumkin. 
O‘tloqi allyuvial to‘qay tuproqlar.
Bu tuproqlar mexanikaviy tarkibi yengil 
bo‘lgan keltirilmalar bilan qoplangan, suv bosmaydigan yoki qisqa vaqt davomida 
toshqin suvi bosadigan o‘zan bo‘yi balandliklari va daraxlar buta o‘simliklari hamda 
o‘tloqlar o‘sadigan to‘qaylarda tarqalgan. To‘qay daraxtlari ko‘pincha daryo bo‘yi 
manzaralaridan, baland orollarda va daryo tirsaklarida uchraydi. Bu yerlarning 
tuprog‘i o‘tloqi to‘qay tuproqlar bo‘lib, ona jinsi yengil mexanikaviy tarkibli 
yotqiziqlar – qum aralash changli qumloqlar, qumloq va qumdan iborat. 
Keltirilmalarning tagida odatda 1-1.5 m chuqurlikda yirik qumlar yotadi. Sizot suvi 2 
m chuqurlikda joylashgan. 
Bunday yerlarda tol, tarang‘il, jiyda: o‘tlardan; shirin ajiriq,ro‘vak, qizilmiya, 
savag‘ich va boshqalar; sho‘rlangan yerlarda oqbosh(Carelinia casnika), kermak va 

---

216 
har xil sho‘ralar o‘sadi. O‘tloqi to‘qay tuproqlar betiniyupqa o‘rmon to‘shamasi 
qoplagan.