Agrokimyo va tuproqshunoslik

Bo‘z tuproqlar 
och tusli,
 
yumshoq, karbonatli sahro, yarimsahro, subtropik 
quruq bioiqlimda, tabaqalangan kesmali tuproqlardir. Bo‘z tuproqlar S.S. Neustruev 
(1909), N.A. Dimo, L.I. Prasolov, A.I. Bessonov, A.N. Rozanov tomonidan har 
tomonlama o‘rganilgan bo‘lib, Yevroosiyo, Afrika, Janubiy va Shimoliy Amerikada 
keng tarqalgan. Umumiy maydoni 205,9 mln.ga tog‘larda esa 52,5 mln. gektar. O‘rta 
Osiyo va Zakavkazeda tarqalgan. Allyuvial, prollyuvial, dellyuvial soz va sozsimon 
yotqizi1uuar ustida, quruq subtropik iqlimda qishi 2 - 5°S , yozi esa +26 + 30°S, yil 
davomida iliq kunlar 170 - 245, harorat yigindisi 3400 - 5800°S, yogin miqdori 1000 
- 1700 mm tashkil qiladi. Qattiq tog‘ jinslarining elyuviy va delyuviyida hamda turli 
rangdagi yotqiziqlar ustida ham hosil bo‘ladi. Biomassa 120-150 s/ga, yer ustida 15 - 

---

218 
25 s/ga, ostida esa 100 s/ga 
dir. 
Profilning to’zilishi 
A-12-17 sm, AB-15-26, Bsa-60-
100 sm, BC-1,5-2,0 m 
gips birikmalaridan iborat. G‘umus 1,0 - 3,5 %, singdirish 
sigimi 16 mg ekv/YUOg, gumus zahirasi 50-160 t/ga. Balandlik, o‘simlik qoplami va 
boshqa hususiyatlariga binoan uch podtipga och, tipik, to‘q tusli, bo‘z tuproqlarga 
ajratilgan,. Bu tuproqlar paxtachilik, bogdorchilik, gallachilik, sabzavot - polizchilik 
va chorvachilikda foydalaniladi. 
Zonaning asosiy maydonlari O‘rta Osiyo va Qozog‘istonning tog‘ oldi 
hududida va shuningdek, uncha katta bo‘lmagan maydonlari Kavkazortida 
joylashgan. 
Zonaning o‘ziga xos tabiiy- iqlim sharoitlari, jumladan 10 
0 
S dan yuqori 
samarali harorat (3400-4000
0
) ning ko‘pligi va qish baxor davrlarida 
yog‘ingarchilikning ancha ko‘pligi bilan bog‘liq, o‘ziga xos nam rejimi ( umuman 
yerda namning yetarli emasligi) ning bo‘lishi, bu hududlarni quruq subtiropiklar 
jumlasiga kiritish imkonini beradi. Tog‘oldi cho‘l dasht zonasida asosan bo‘z 
tuproqlar tarqalgan.
O‘tloq - bo‘z tuproqlar va o‘tloq tuproqlar bilan hisoblanganda bo‘z tuproqlar 
zonasining umumiy maydoni 41,3 mln. Gektar. 
Tuproqlarning zonallik sistemasida bo‘z tuproqlar alohida o‘rin tutadi va
To‘ron tuproq- iqlim balandlik mintaqasining quyi bo‘limini tashkil etadi. Bo‘z 
tuproqlar tog‘ tizmalarining uncha baland bo‘lmagan qisimlarida, tog‘ yonbag‘ri 
qiyaliklari va adirlarida, tog‘ etagi prolyuvial tekisliklarida va shuningdek
daryolarning yuqori terassalarida tarqalgan.
Bo‘z tuproqlar tarqalgan hududlarda, bu zonaning yuqori chegarasi dengiz 
sathidan 1400-1600 m, quyi chegarasi esa 250-300 dan 250-500 m gacha bo‘lgan 
balandlikdan o‘tadi. Bo‘z tuproqlarning tarqalish chegarasi O‘zbekistonda ham bir xil 
emas. Masalan, Toshkent atrofida uning quyi chegarasi dengiz sathidan 250-300m , 
Zarafshon vodiysida 350-400 m, Surxondaryo viloyatida 450-500 m balandlikdan 
o‘tgan.
Tog‘ yonbag‘irlaridagi tekisliklardan tog‘ etaklarining yuqori qismiga qarab 
mutloq balandlikning ortib borishi bilan, iqlim sharoitlari va shunga ko‘ra o‘simliklar 
olami, tuproqda kechadigan jarayonlar jadalligi va uning yo‘nalishi ham o‘zgarib 
boradi.
Shunday qilib, bo‘z tuproqlar turlicha balandliklar bo‘ylab tarqalganligi 
sababli, ularni O‘rta Osiyo qit’asi tog‘ sistemasi vertikal zonalligining dastlabgi quyi 
bosqichlariga kiritiladi.