Agrokimyo va tuproqshunoslik

SHо‘rlanish natijasida
sugoriladigan tuproqlarning sifati va ishlab 
chikarish kobiliyati yomonlashadi, kgellaniladigan gegitlarning samarasi keskin 
(gertacha va kuchli shgerlangan yerlarda 50-70 foiz) pasayadi. 
Eroziyaga uchragan tuproqlarning baxosi 15-60 foizga kamayadi. Eroziya 
natijasida lyosslarda rivojlangan bо‘z tuproqlarning unumdorligi kamroq, 
uchlamchi davr jinslari ellyuviysida hosil bgelgan tuproqlarda, unumdorlik 
kgeprok ygekoladi. 
Bо‘z tuproqlar zonasida yerlar unumdorligini oshirishga karatilgan 
tadbirlardan eng muximlari: sugorishni tgegri tashkil etish; tuproqda chukur 
xaydalma kavatni yaratish; almashlab ekish (ggeza-beda va sideratlar ekish)ni 
keng joriy etish ygeli bilan yerda kgeprok organik moddalar tgeplash; mineral va 
organik gegitlardan samarali foydalanish; eroziyaga karshi kо‘rash; sugoriladigan 
dexkonchiliq sharoitida tuproq shurlanishini oldini olish va unga karshi kо‘rash 
katta ahamiyatga ega. Shu maksadda tuproqning meliorativ xolati (suv-fizik 
xossalari, tо‘z va gidrologik rejimlari kabilar)ga qarab sugorish, zax suvlarning 
chiqib ketishiga e’tibor berish, shuningdek sugorish va mavsumiy sugorish 
normalariga rioya kilish, suvning infiltrlanishi natijasida ortikcha sarfga karshi 
kо‘rash; yerni gez vaqtida sifatli ishlash, bir tekisda sugorish uchun yer yuzasini 
tekislash; irrigatsiya tarmoglaridan suvning nobud bgelishini oldini olish; yerning 
shgerini yuvish; shgerga chidamli ekin navlaridan foydalanish singarilar muxim 
tadbirlardan xisoblanadi. 
Yerga asosiy ishlov berish chukurligini aniklayotganda, tuproq gumusli 
qatlamining qalinligi, xaydalma va xaydalma osti gorizontlarining zichligiga, 
о‘tloq va о‘tloq- botqoq tuproqlarda esa gley va shux qatlamlarining joylashuv 
xolati va chukurligiga kо‘proq e’tibor berish zarur. Bu qatlamlar yaqin bо‘lganda 
gо‘za ildizlarining kirib borishi va erkin rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. Bunday 
tuproqlarda yerni yumshatish (mirgelli va gleyli gorizontni xar yili asta sekin 
xaydab borish) yо‘li bilan, ularda chukur xaydalma qatlam hosil kilish muxim 
ahamiyatga ega. 

---

212 
Bо‘z 
tuproqlarning sugoriladigan noxiyalarida gegitlardan keng 
kgellaniladi. Tuproqda organik moddalar kam bgelganligidan , birinchi navbatda 
azotli gegitlardan foydalaniladi. Shuningdek, fosforli gegitlar ham yuqori samara 
beradi. Xarakatchan fosfor (Machigin bgeyicha) 30mg/kg, ayniqsa 15 mg/kg dan 
kam bgelganda, uning samarasi yuqori bgeladi. P
2
O
5
60 mg/kg dan kgep 
bgelganda, uncha yaxshi foyda bermaydi. 
Bо‘z tuproqlarning xarakatchan kaliy bilan ta’minlanganligini bilish uchun 
kuyidagi shkaladan foydalanish mumkin: K
2
O 100 mg/kg, bgelganda juda kam 
ta’minlangan; 100-200 mg/kg kam; 200-300 mg\kg gertacha; 300-400-yaxshi; 
>400 mg/kg-yuqori ta’minlangan tuproqlar jumlasiga kiradi. 
Nam bilan yaxshi ta’minlangan tgek tusli bо‘z tuproqlar sharoitida lalmikor 
dexkonchiliq kilinib, galla va yem-xashak ekinlari, shuningdek mevali bog‘lar 
vaо‘zumzorlar yaratish uchun foydalaniladi. Shu maksadda tipik bо‘z 
tuproqlarning ham baland tog‘ yonbag‘irlaridagi yerlari (nam bilan kam 
ta’minlangan lalmikor) ajratiladi. 
Bо‘z tuproqlar zonasining relyefi asosan kiyaliklardan iborat bgelganligi 
sababli, suv eroziya kuchli rivojlangan. Ayniqsa, sugoriladigan yerlarda irrigatsion 
eroziyaning oldini olish va unga karshi kо‘rash tadbirlarini olib borish muxim 
ahamiyatga ega. Bu zonada qishloq xgejaligi uchun shamol eroziyasi ham katta 
ziyon keltiradi. Deflyatsiyaning rivojlanishiga iqlim sharoitlari, tuproqlarning 
strukturasi, mexanik tarkibining yengil bgelishi va tuproqlar orasida qum 
massivlarining mavjudligi kabilar ta’sir etadi. Sugoriladigan sharoitda shamol 
eroziyasiga karshi kо‘rashning asosiy usullari (yashil tgesik beradigan ekinlar 
ekish, go’zani pushtaga ekish, ximoya daraxtzorlari barpo kilish, turli kimyoviy 
vositalar yordamida tuproqlarni mustaxkamlash kabilar) ishlab chiqilgan. 
Bо‘z tuproqlar zonasida keyingi yillarda о‘zlashtirilgan va kiyin meliorativ 
xolatli gipsli shurxoksimon va qum-shagalli tuproqlardan tugri foydalanish hamda 
unumdorligini oshirishga karatilgan tadbirlarni olib borishga alohida e’tibor berish 
lozim. Gipsli bо‘z tuproqlar Mirzachо‘lda, Zarafshon va Fargona vodiylarida 
Navoiy, Jizzax va Toshkent viloyatlari (Oxangaron)ning yangi о‘zlashtirilgan 
yerlarida kо‘p tarqalgan. Gipsli tuproqlar gips miqdori 25-66 foizgacha bо‘lib, 
tuproq xossalariga salbiy ta’sir etadi. Bu tuproqlarda gumus va oziq moddalar kam 
bо‘lganidan, mineral va organik о‘g‘itlarga talabchan. Gipsli tuproqlarda o’pqon 
kabi suffoziya xodisasini oldini olish uchun sugorish texnikasiga kat’iy rioya 
kilish lozim.