Agrokimyo va tuproqshunoslik

Mexanik va mineralogik tarkibi.
Och tusli va tipik bо‘z tuproqlar orasida 
yengil va gerta qumoqli, tgek tusli bо‘z tuproqlarda esa og‘ir qumoq mexanik 
tarkibli xillari kgeprok uchraydi. 
Yirik fraksiyalarning mineralogik tarkibi asosan kvars, dala shpatlari, 
gidroslyudalar va kalsitdan iborat. 
Bо‘z tuproqlar tarkibida yuqori dispers mineraldan gidroslyudalar, 
montmorillonit gruppasi minerallari, shuningdek xlorit, vermikо‘lit va amorf 
moddalar kgep uchraydi. 
Sugorib degkonchiliq kilinadigan sharoitda slyudalarning parchalanishi 
tezlashadi va gesimliklar uchun zarur oziq elementlar (ayniqsa kaliy) ajralib, 
tuproqda tgeplanadi. 
Kimyoviy tarkibi va fizik kimyoviy xossalari.
Bо‘z tuproqlarning yalpi 
kimyoviy tarkibi tuproq mineral qismi tarkibiy qismlarining profil bgeylab deyarli 
tekis taksimlanishi bilan xarakterlanadi. Bundan karbonatlar istesno bgelib, uning 
miqdori tuproqning pastki ya’ni karbonatli illyuvial gorizontida kgep (75- jadval). 
(50-rasm). 
Och tusli bо‘z tuproqlardan tо‘q tusli bо‘z tuproqlarga о‘tgan sayin 
tuproqning umumiy tarkibida R
2
O
3
miqdori kо‘payadi va SiO
2
: R
2
O
3
bо‘lgan 
nisbati biroz qisqaradi. 
Bо‘z tuproqlar kimyoviy tarkibining geziga xos muxim xususiyati, tarkibi 
karbonatning kgep bgelishi va gumusning kamligidir. Tuproqlarda karbonatlar 
(CaSOz) miqdori 
10-20
dan 
20-22
foizgacha gezgarib turadi. 
Bо‘z tuproqlar profili kgepincha turli tо‘zlardan yaxshi yuvilgan bgelib, 
1,5-2 m chukurlikka kadar suvda oson eruvchi tо‘zlar, deyarli saklanmaydi. Ammo 
och tusli bо‘z tuproqlar orasida qoldiq-shgerxoksimon turlari uchraydi. Ularning 
xatto 1 m bgelgan qatlamida gips va suvda oson eriydigan tо‘zlar kgep. 
Sugoriladigan sharoitda ikkilamchi kayta shurlanish jarayoni rivojlangan. 
Bо‘z tuproqlarning agrokimyoviy tarkibiga doir materiallar 76-jadvalda 
berilgan. 
Och tusli bо‘z tuproqlarda gumus miqdori juda kam va A-gorizontida 1,2-
1,4 foiz chamasida, pastki qatlamlarda kamayib boradi. Oziq moddalar miqdori 
jixatidan kam ta’minlangan tuproqlar jumlasiga kiradi. Umumiy azot, 0,05-0,11, 
fosfor 0,10-0,14 va kaliy miqdori 1,77-2,22 foiz atrofida. Shudgorlangan lalmikor 
yerlardagi och tusli bо‘z tuproqlarda gumus (0,7 foiz) va boshqa oziq elementlar 
miqdori ancha kamayadi. 

---

209 
Tipik bо‘z tuproqlarning yuqori gorizontlarida gumus 1,5-4 foizgacha 
bgelib, azot esa chirindi miqdoriga bog‘liq. Bu tuproqlar fosforga ancha boy: 
umumiy P
2
O
5
0,15-0,30 foizgacha yetadi. Uning miqdori ona jinslar tarkibiga 
bog‘liq. Umumiy kaliy x,am kgep (2,1-3,0 foiz). Tipik bо‘z tuproqlarda kaliyning 
suvda eriydigan xdarkatchan formasi och tusli tuproqlarga nisbatan ancha yuqori 
(393-482 mg/kg). 
Tipik tusli bо‘z tuprolar tarkibida gumus 4-5, azot esa 0,25-0,4 foizga 
kadar bgeladi. X,arakatchan fosfor (87 mg/kg) va kaliy (770 mg/kg) ga x,am boy.
Och tusli va tipik bо‘z tuproqlarning gumusi tarkibida fulvokislota kgeprok 
(S
gk
:Sf
k
<1). Gumin kislotasi nisbatan oddiy formalardan iborat. 
To‘q tusli bо‘z tuproqlardagi gumus fulvat-gumatli tarkibga ega. 
Tuproqning bir metr qalinligida gumus zax,irasi och tusli bо‘z tuproqlarda 
50-60 t/ga, tgek tusli bо‘z tuproqlarda esa 140-160 t/ga yetadi. 
Bо‘z tuproqlarning singdirish sig‘imi past, och tusli bо‘z tuproqlarning 
yuqori gorizontlarida 100 g tuproqda 9-10 mg/ekv, tipik bо‘z tuproqlarda 12-15 
mg/ekv va to‘q tusli bо‘z tuproqlarda 15-20 mg/ekv ni tashkil etadi. Singdirilgan 
kationlarning 80-90 foizi Sa
2
+ va 10-15 foizi Mg
2
+ra to‘g‘ri keladi. 
Tipik va to‘q; tusli bо‘z tuproqlarning pastki qatlamlarida singdirilgan 
magniy kgep bgelib, singdirish sig‘imiga nisbatan ba’zan 45-55 foizga yetadi. 
Singdirilgan natriy kam-umumiy hajmiga nisbatan 1-2,5 foizni tashkil etadi. 
SHо‘rtoblangan bо‘z tuproqlarda esa singdirilgan natriy kgepayadi.