Agrokimyo va tuproqshunoslik

Fizikaviy xossalari. 
Tipik bo‘z tuproqlarning yuqori gorizontida zichlik uncha 
yuqori emas (zichligi 1,17-1,22 g/sm
3
), och tusli bo‘z tuproqlarda ancha katta 
(zichligi 1,35-1,45 g/sm
3
) . 
Bo‘z tuproqlarning fizik xossasining qulay bo‘lishi asosan undagi 
mikroagregatlarning ko‘pligi va tuproqdagi jonivorlarning aktiv faoliyati bilan 
bog‘liq. Bo‘z tuproqlar sug‘orilganda, uning fizik xossasi ancha yomonlashadi. 
Tuproq profili zichlashib, suv o‘tkazuvchanligi pasayadi.
Talabaning bilimini sinash uchun savollar 
1. Gidromorf tuproqlarning to’zilishi ayting ? 
2. Gidromorf tuproqlarning tasnifini ayting ? 
3 Gidromorf tuproqlarning kelib chiqishiga ko‘ra necha qismga bo‘linadi? 
30-MAVZU. TOG‘ TUPROQLARI. 
REJA. 
1. Tog‘li viloyatlarning tuproqlari. 
2.Tuproq paydo bo‘lish sharoiti 
3.Tog‘ tuproqlarining vertikal va zonallik qonuniyati va klassifikatsiyasi. 
4. Lalmi va yaylov
tuproqlarning morfologik to’zilish, 
5. Lalmi va yaylov
tuproqlar fizik xossalari, kimyoviy tarkibi 

---

223 
Tog‘li hududlar yer sharida keng tarqalgan bo‘lib, maydoni 30,65 mln kv km
yoki uning 21 fozini tashkil etadi. Tog‘li tuproqlar 6527 mln ga (29,6 foiz). Tog‘
tuproqlar maydoning ko‘p bo‘lishi, tog‘ tizmalarining mavjudligi bilan bog‘liq. Bular 
jumlasiga Karpat, Qrim, Kavkaz tog‘lari, shuningdek, Sharqiy va Janubiy Sibir, 
o’zoq Sharq va O‘rta Osiyo tog‘ tizmalari kiradi. 
Tog‘ tuproqlarning shakillanishi va tarqalishi dastlab 1898 yil V.V. 
Dokuchayev tomonidan o‘rganilgan va vertikal zonallik qonuniga bo‘y so‘nishi 
aniqlangan. Vertikal zonallik deganda joyning balandligi bo‘ylab iqlim va 
o‘simmliklarning o‘zgarishiga bog‘liq holda turli tuproqlarning bir-biri bilan 
almashinib borishi tushuniladi.
Tog‘li o‘lkalardagi tuproq zonalari tekisliklardagi kabi mintaqalar kabi 
bo‘ylab joylashadi, ammo joyning balandligiga qarab tuproqning birin ketin
o‘zgarish tartibi ancha boshqacharoqdir. Shuning uchun ham V.V. Dokuchayev, 
S.A. Zaxarov, S.S. Neustruev va boshqalar ko‘rsatganidek, tuproqlarning vertikal 
zonalligi gorizontal zonallikning oddiy tarzda tarqalishi bo‘lmasdan balki o‘ziga 
xos tuprqlarini tashkil etadi.
Tog‘li tumanlarda tuproqlar nihoyatda murakkab tarqalgan va ba’zan vertikal
zonalar tekisliklardagidek bo‘lsa-da, ular ba’zan teskari yo‘nalishda noto‘g‘ri 
joylashadi. Bu hodisaga tuproq zonasining inversiyasi deyiladi. Ko‘pincha bir 
tuproq zonasi boshqasiga qiyalik ekspozitsiyalariga qarab yoki tog‘ vodiylari bo‘ylab
kirib boradi. Bir tuproq zonasining boshqasiga ana shunday aralashib ketishi tuproq 
zonasining migratsiyasi nomini olgan. Nihoyat qator tog‘li viloyatlardagi normal 
zona qatorlaridan ayrim tuproq zonalarning mutloqo tushib qolishi hodisasiga 
interferensiyasi deb ataladi. 
O‘simlik dunyosi ham o‘zgarib turadi. O‘t-o‘simliklar tog‘ yonbag‘irlaridan 
boshlanib, butalar, o‘rmonlar almashinib tog‘ cho‘qqilarida esa cho‘l o‘simliklari 
asosiy o‘rinni egallaydi. Tog‘larda tuproq hosil bo‘lish jarayonida, relef asosiy rolni 
o‘ynaydi, chunki relef namlanish, quyosh energiyasi, o‘simlik, ya’ni gidrotermik 
sharoitni belgilab beradi. Ikkinchi o‘rinni esa tuproq hosil qiluvchi ona jins egallaydi. 
Deyarli barcha hosil bo‘lgan organik va mineral moddalar yer usti va ostidagi suvlar 
yordamida yuvilib olib ketiladi. Tog‘ hududlaridagi tuproq 
hosil 
bo‘lish balansi 
qo‘yidagicha ifodalanadi.