Agrokimyo va tuproqshunoslik

S =f(p+Ab AmrAg) t 
S-
tuproq, 
P-
tuproq hosil qiluvchi jins - tuproq hosil bo‘lish vaqti, 
A -
biogen 
akkumulyatsiY. 
Am -
mexanik akkumulyatsiya yoki yuvilish. 
Ad -
geokimyoviy 
akkumulyatsiya yoki olib ketish. 

---

224 
Tog‘ tuproqlarining profili yupqa, shag‘alli, unda birlamchi minerallar ko‘p, 
ikkilamchilari esa kam, organik moddalar gumus qatlamida 15-20 % to‘planishi 
mumkin. 
Genetik qatlamlar yaxshi rivojlanmagan. Tog‘larda, tundra tuproqlar eng 
yuqori salbiy harorat hukm surgan joylarda rivojlanadi. Tog‘larning 1000-1500 m 
balandligida tog‘-o‘tloqi tuproqlar tarqalgan, profilning to’zilishi 
Aa-A-AS-S. 
Elyuviy-delyuviyda hosil bo‘ladi. Tog‘ o‘tloqi-cho‘l tuproqlarining morfologik 
to’zilishi Ad-
A-As-
Cr chim qatlami 5-10 sm. 
Tuproq paydo bo‘lish sharoiti.Iqlimi. 
Tekisliklardan tog‘ cho‘qqisiga 
ko‘tarilgan sari iqlim o‘zgaradi, harorat pasayadi, atmosfera bosimi kamayadi, havo 
namligi va yog‘in miqdori ko‘payadi.
Balandlikka ko‘tarilgan sari har 100 m da tempratura 0,4-0,6
0
pasayib, yog‘in 
miqdori ko‘paya boradi. Bir yilda tushadigan yog‘in miqdori 800- 1200-1500 mm ga 
yetadi. Yog‘in miqdori tog‘li tumanlarda dengiz sathidan ma’lum balandlikkacha
ko‘payib borib, Pomir singari eng baland tog‘ sistemalarining yuqori qismida yana 
keskin kamayadi. Tog‘li tumanlarda qishi o’zoq bo‘lib, qor ko‘p yog‘adi, yozi qisqa 
bo‘ladi. Vigitatsiya davri 90 kun ko‘pincha 35-40 kunni tashkil etadi. Iqlim sharoiti 
xilma- xiligi o‘simliklarning ham turli tuman bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
O‘simliklari.
Tundra zonasidagi tog‘lar bir oz balandlikkacha lishaynik- 
moxlar bilan qoplangan. Janubiy yon bag‘irlarida o‘simliklar xili bir muncha kamroq, 
shimoliy yon bag‘irlarda esa kamroqdir. Shimoliy-sharqiy Sibir tog‘larida keng bargli 
o‘rmonlar, Oltoy- Sayan tog‘ sistemasida kedr va pixta o‘sadigan qoramtir nina bargli 
o‘rmonlar, O‘rta Uralda esa pixta va kedr aralash o‘sadigan qora qarag‘ay (yel) 
o‘rmonlari ko‘p tarqalgan. Qora tuproqlar dasht zonasidagi Janubiy Uralning quyi 
qismi qayin o‘sadigan o‘rmon dasht bilan, undan balandrog‘i esa tog‘ o‘tloqlari bilan 
qoplangan. Shu zonada joylashgan Sharqiy Karpat tog‘ini dup, buk, grabdan iborat 
keng bargli o‘rmonlar qoplagan, yuqorisini nina bargli o‘rmonlar egallagan, ulardan 
ham balandda tog‘ subalp o‘tloqlari uchraydi. 
Relefi. 
Iqlim va o‘simliklar singari tuproq paydo qiluvchi faktorlar ham har 
qaysi tog‘ sistemasida turlichadir. Tog‘li tumanlarning relefi xilma-xil va juda 
murakkab. Tog‘li viloyatlarda tuproq turlarining almashinishi, asosan ororelef 
ta’sirida iqlim va o‘simliklarning o‘zgarishi bilan bog‘liq. 
Tog‘li tuproqlarning rivojlanishida ekspozitsiya (kunga yoki soya tomondaligi)
muhim axamiyatga ega. Undan tashqari murakkab va tikka relefli tog‘larda yog‘in 
suvlari juda tez oqqanligidan yer yo’zasidagi mayda zarralar (melkozyomlar) ning 
ko‘p qismi yoki xammasi yuvilib ketadi. Shuning uchun ham tog‘lardagi ona jins va 
tuproqlar ko‘pincha yengil mexanikaviy tarkiblidir. V.V.Dokuchayev iborasi bilan 
aytganda “tog‘li tumanlarda relef tuproq taqdirini hal qiluvchi faktor hisoblanadi. 

---

225