Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ ИЖОДИЙ ФИКРЛАШГА ЎРГАТИШ
 
НУРМАНОВА С.Ф., НДПИ. 
Маълумки, нафақат ўқиш фани, балки она тили фани ҳам боланинг ижодий фаолиятини 
ривожлантиришга хизмат қилади. “Она тилидаги ҳар бир мавзу бола нутқининиг бойишига қаратилиши лозим” 
[2, 154], шунинг учун ўқувчининг фанга оид назарий маълумотларни чуқур ўзлаштириши, ёдда сақлаб 
қолишида келтирилган турли машқлар, матнларнинг аҳамияти катта.
Умумий ўрта таълим мактабларининг 4-синфи учун нашр этилган “Она тили” дарслигида “Нутқ. Матн” 
мавзуси берилган бўлиб, биринчи дарсда нутқнинг гап орқали ифодаланиши, у бир ёки ўзаро мазмунан 
боғланган бир неча гаплардан тузилиши, оғзаки ва ёзма шаклда бўлиши ҳақида назарий маълумот берилиб, 
улар асосида турли матнлар келтирилган бўлса, ўқувчилар иккинчи дарсда “Матн” мавзуси билан танишадилар 
[3, 34-
39]. Таъкидлаганимиздек, она тили дарсларида ўқувчиларнинг ижодий тафаккурини ўстириш, мустақил 
фикрлаш малакасини шакллантириш асосий масалалардан ҳисобланиб, бу масалаларни назарий маълумотларни 
ўзлаштириш жараёнида амалга оширса бўлади. Бунинг муҳим босқичларидан бири матнлар устида ишлашни 
йўлга қўйишдир, бу жараён ўқувчида оғзаки ва ёзма нутқнинг ривожланиши ва барқарорлашуви учун замин 
яратади, шуни ҳам унутмаслигимиз лозимки, матн ўқувчининг нутқий маданиятини шакллантиришга хизмат 
қилади. 
“Фикр баён қилиш гап (содда гап ва қўшма гап) доираси билан чегараланмайди. Тўлиқ фикрни, одатда, 
гапдан катта бутунлик беради” [4, 6], гапдан катта бутунлик эса матндир. Биламизки, матнлар яхлит сюжетли, 
мавзу жиҳатидан хилма-хил бўлиб, уларда инсон, ахлоқ, табиат, ота-онага ҳурмат, ватанпарварлик мавзулари 
етакчи бўлади, энг асосийси, улар тарбияга чорлаши керакдир. Шуни назарда тутган ҳолда, ўқитувчи 
ўқувчидаги мавзуга оид билим, кўникма ва малакаларни ватанпарварлик руҳида ёзилган ҳикоялар, шеърий 
матнлар орқали қарор топтириши мумкин. Бу билан ўқувчининг мавзуга оид назарий билимлари 
мустаҳкамланади ҳамда Ватанига муҳаббат ҳисси уйғонади. Бунинг учун видеопроектордан фойдаланиш 
дарсни самарали ва унумли ташкиллаштиришда муҳим роль ўйнайди. Даставвал матнга хос назарий 
маълумотлар келтирилади ва мисол сифатида матн берилади. Видеопроекторга киритилган мавзуга доир 
маълумотлардан фойдаланиш ўқувчининг билимини янада мустаҳкамлашга, матн эса ижодий тафаккурининг 
шаклланиши ва дунёқарашининг кенгайишига яқиндан ёрдам беради. Шунингдек, ўқувчиларга бирор бадиий 
матн берилиб, уни бадиий таҳлил этиш топширилади. Аввало, матнни ифодали ўқиш талаб этилади. 
Бериладиган бадиий матн ўқувчининг ёши, қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда, уларни фикрлашга, ижодий 
қобилиятларини ривожлантиришга, луғат бойликларини оширишга қаратилиши мувофиқ бўлади. Дейлик, 
ўқитувчи шеърий матндан фойдаланиши мумкин, шеърий матнда туйғулар ифодаси етакчи бўлади ва бола 
эътиборини тортади. Иккинчидан, бундай матн синфда назарий маълумотни ўзлаштириши, тушуниши қийин 
бўлган ёки лоқайд ўқувчиларнинг қалбини “қитиқлайди”, уларни хушёр торттиради. Шуни таъкидлаш 
ўринлики, боланинг келажакда тортинчоқ, журъатсиз бўлиб шаклланишида бошланғич таълим даври жуда 
муҳим рол ўйнайди. Шу сабаб ўқувчини зинҳор уялтирмаслик зарур, уларни нимадир дейишга ундаш зарур. 
Қандай қилиб ундаш мумкин? Қуйида шу ҳақда изоҳ берамиз. Масалан, Сирожиддин Саййиднинг “Остона 
ҳақида қўшиқ” шеъридан парча келтириш мумкин. Шеър сарлавҳасиз чиқарилади: 
210 

---

Саҳар туриб шукур қил, 
Шабнамларга гапиргил. 
Ўз кўнглингни супургил, 
Ўз уйингни супургил. 
Остонангни кўргилу, 
Ўз онангни фикр қил. 
Қўрғонларинг, уйларинг 
Меҳнату заҳматингдир. 
Остонангга ҳурматинг –
Онангга ҳурматингдир. 
Даставвал ўқитувчи матнни ифодали ўқийди, сўнгра ифодали ўқийдиган ўқувчига ўқиттиради ва 
ниҳоят ўқувчиларни биргаликда ўқишга ундайди. Ўқитувчи болалардан “Матн мазмунини барчамиз тушундик-
а?,” деган сўроқ беради ва улардан матн мазмуни сўралади, бунинг учун қуйидаги саволлар видекопроектор 
орқали берилади: Нега ёши улуғлар дуога қўл очиб шукрона қиладилар? Остона деганда кўз олдимизга нима 
келади? Остонамиз билан онамизнинг ўхшашлиги нимада деб ўйлайсиз? Уйимизни озода тутиш лозимлигини 
биламиз, кўнглимизни ҳам озода тутиш учун нима қилишимиз керак? Уйимизнинг тинчлигини ким асраши 
керак, юртимизнинг тинчлигини-чи? “Қўрғонларинг, уйларинг Меҳнату заҳматингдир” мисраларидан қандай 
маъно тушундингиз? 
Саволлар ўқувчилар диққатини торта оладиган тарзда тузилиши лозим, савол болани тўлқинлантирса, 
у, албатта жавоб излайди, жавобни аввал қўл кўтарган, сўнгра жим ўтирган ўқувчидан сўраш лозим, унинг ҳам 
қандайдир фикри бўлиши, бироқ айтишга ботина олмаётган бўлиши мумкин. Ўқитувчи жавобни унинг ёнига 
бориб сўрасин, масалан, “Мен сенинг фикрни маъқуллайман” ёки “Сен ҳам нимадир демоқчилигингни 
пайқадим” тарзида. У дастлаб бошқа дўстлари каби жавоб бера олмас, бироқ у тортинчоқлик чегарасини “ёриб 
ўтиш”га эришиб, албатта ўз фикрини айтади. Ўқитувчи ана шунда айнан шундай ўқувчиларнинг фикрини 
давом эттирса, тўлдирса, хулосаласа, боланинг ўзига ишончи ортади, у ўзини кашф эта боради. Ҳар бир 
ўқувчида матндан англанган ҳикмат муштарак бўлиши лозимлигига эришмоқ керак, яъни ўқувчилар шеърда 
Ватанни севиш ва асраш бурчи назарда тутилганлигини англаб етишлари лозим. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, 
бу каби матнлар ўқувчини аста-секин образли фикрлашга ўргата бошлайди. 
Ниҳоят ўқитувчи видеопроектор орқали кўрсатилаётган матн ҳақидаги назарий билимларга ўқувчи 
диққатини тортади. Демак, матн нутқнинг ёзма шакли эканлиги, яъни бирор муаллиф томонидан ёзилишига 
гувоҳ бўлинганликни таъкидлайди. Бунинг учун уларга биринчи мисрадаги гаплар мазмуни иккинчи мисрадаги 
гаплар мазмуни билан, иккинчиси учинчисининг мазмуни билан кетма-кетликда боғланганлиги учун ҳам яхлит 
хулосага келганларини англатиш жоиз. Ва ниҳоят ўқувчилардан “Шоир қўйган сарлавҳадаги сўз матнда 
мавжуд, матнга ўзингиз сарлавҳа қўйиб кўринг-чи” деб топшириқ бериш мумкин. Сабаби сарлавҳа матннинг 
энг муҳим узви сифатида матн яхлитлиги ва бутунлигини таъминлайди, М.Йўлдошев кучли ҳиссий ҳолат 
ифодаланган баъзи шеърларда сарлавҳа бўлмаслигини, бироқ баъзан ана шундай мазмундаги шеърларда ҳам 
агар сарлавҳа бўлмаса, матнни тўғри тушуниш нисбатан қийинлашишини таъкидлайди [5, 116-117]. Ўқувчилар 
қўйган сарлавҳалар, албатта, рағбатлантирилиши лозим, шунда ҳар бир ўқувчида матнга сарлавҳа қўйиш истаги 
туғилади. Асосийси, улар фикрлаяпти, ижод қиляпти, бу эса муҳими эмасми?
Хулоса шуки, ўқувчи мактабга нафақат илм олиш, балки ўзлигини топиш ва англаш учун келади.