Адабиёт назариясига оид энг муҳим атамалар изохи

Литота, ифрот (тафрит)-бехад кичрайтириш. Litota (yunon. "Litotes"--oddiy, kichik)-tafrit (arabcha-
mo'tadildan pastki holat) mubolag'aning teskarisi bo'lib, badiiy asardagi biror predmetni, hodisani, detalni bir necha barobar kichraytirib tasvirlash san'atidir. Narsa, hodisa qanchalik kichraytirib, zaiflashtirib, uchsizlantirib tasvirlansa, unga nisbatan tasvirlanayotgan narsa, hodisa ulkan va ulug'vor ko'rinadi. Shu sababga ko'ra, ko'pincha, litota mubolag'a bilan birga ishlatiladi. Xorazmiyning ushbu baytiga diqqat qilaylik:
Bo'ying sarv-u sanobartek, beling qil,
yafo qilgan kishilarga vafo qil.
Baytda yorning qad-qomatini tasvirlar ekan, bo'ychanligini, bo'yining tikligini-xushqadligini (qarag'ayga) o'xshatib bo'rttirish maqsadida belini judayam ingichka qilib kichraytirmoqda.
O'xshatish-tashbeh (arabcha-o'xshatish) muayyan bir predmet, hodisani aniq tasavvur qilish uchun uni boshqa tanish bo'lgan predmet, hodisalarga solishtirishdir. O'xshatishlar "dek", "day", "larcha", "o'xshash", "xuddi", "simon", "deganda", "taxlit", "yanglig'", "misli", "go'yo" kabi qo'shimchalar, leksik vositalar, ko'makchilar yordamida yaraladi.
La'li labing qand-u asal, qildi tamannosi kasal,
Kom olmaganda filmasal, men mubtalo qayga boray.
Muqimiyning ushbu baytida ma'shuqa labi ham la'lga, ham qandga, ham asalga "tashbehi jam'" qilinyapti.
Oy deganda yuzi bor,
Kun deganda ko'zi bor...
Qaldirg'och qoshlaridan,
To'lib qarashlaridan
Hayot sochilar edi,
Gullar ochilar edi.
Bu parchada H. Olimjon Oygulning yuzini oyga, ko'zini kunga, qoshini qaldirg'ochga, qarashlarini gul ochilishiga o'xshatib, uning go'zalligini ta'riflaydi va Oygul qiyofasini jonlantiradi.
O'xshatish mukammal bo'lishi uchun unda to'rt unsur qatnashishi lozim. 1. Birlamchi (o'xshatilmoqchi bo'lgan) predmet (sharob to'la piyola); 2. Ikkilamchi (o'xshatilayotgan) predmet (go'yo bahorgi lola); 3. O'xshatilmoqchi va o'xshatilayotgan predmetlarning o'xshashlik alomati (botayotgan kun kabi; go'yo qizlarning labi-"qizil rang"); 4. O'xshatish qo'shimchasi yoki ko'makchisi (kabi, go'yo):
Qo'limdagi sharob to'la piyola,
Qip-qizildir go'yo bahorgi lola.
Qip-qizildir botayotgan kun kabi,
Qip-qizildir go'yo qizlarning labi. (H. Olimjon)
O'xshatishlarning hamma vaqt mukammal bo'lishligini talab etish noo'rin, chunld bu vosita ham asar g'oyasining talabiga binoan turli-tuman (to'liq, to'liqsiz, vositasiz, sodda, murakkab, tarkibli, ketma-ket darajali va h. k.) bo'ladi. San'atkor hech vaqt an'anaviy o'xshatishlarga (tishni durga, sarvqomatni sarv-u sanobarga, yuzni oyga, ma'shuqani gulga, oshiqni bulbulga va h. k.) ruju qo'ymasligi, bosh fazilat deb yangi, original o'xshatishlar yaratishni bilishi ma'qul.
Тамсил- (arabcha-misol keltirish) she'r baytining birinchi misrasida ifodalangan fikrga dalil sifatida ikkinchi misrada hayotiy bir hodisani misol qilib keltirishga asoslangan san'atdir...Lutfiyning:
Ey ko'ngil, jonni xayoli olida qil peshkash,
Har nima bo'lsa aziz, eltur kishi mehmon sori
baytida ikkinchi misrada keltirilgan hayotiy hodisa-mezbonning o'zi uchun eng aziz bo'lgan narsani mehmon oldiga qo'yishi birinchi misradagi fikr qiyosi emas, balki dalili, tasdiqiga xizmat qiladi. Baytdagi "Har nima aziz bo'lsa, kishi mehmoniga tutadi, shuning uchun, ey ko'ngul, sen ham joningni, ya'ni eng aziz narsangni
yor xayoliga peshkash qil" mazmuni ham tamsil mohiyatini ko'rsatib turibdi