Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti geologiya, razvedka va gidrogeologiya

Kaustobiolitlar 
Kaustobiolitlarga organogen yo„l bilan hosil bo„lgan organik tarkibli 
jinslar kiradi. Bular birinchi darajali foydali qazilmalar bo„lib, juda katta 
xalq xo„jalik ahamiyatiga ega. Bulardan torf, ko„mir, yonuvchi slanes, neft 
va bitumli (organik moddalar) jinslarning ta‟rifini keltiramiz. 
Torf -
yog„och, mo„xlar, barglar, daraxt shox-shabbalaridan, ularning 
ildizlarining yemirilgan qoldiqlaridan iborat massadir. Torfning rangi to„q 
malla yoki qoramtir bo„ladi. Torfni hosil qiluvchi o„simliklarning 
yemirilishi suvli, havo kam joyda mikroorganizm ishtiroki bilan davom 
etadi. Quruq torf tarkibidagi organik moddalar ichida uglerod C- 28-35% 
ni, kislorod O
2
- 30-38% ni va vodorod H
2
- 5,5% ni tashkil etadi. Torf 
tarkibida ma‟lum miqdorda mineral moddalar mavjud bo„lib, uni 
yoqqanda bu mineral moddalardan kul hosil bo„ladi. Torf botqoqliklarda 
hosil bo„ladi. Ularning torf koni - torfyanik (torf koni ma‟nosida) nomi 
bilan yuritiladi. Torfning qalinligi uncha katta bo„lmaydi, lekin ba‟zan 
keng maydonlarni egallab yotadi. Torf o„zining paydo bo„lishiga va 

---

116 
ichidagi materiallariga ko„ra, qamish torfi, sapropel torfi va boshqa 
xillarga bo„linadi. Torf xalq xo„jaligida katta ahamiyatga ega. Torf qalin 
cho„kindi jins ostiga tushib qolishi natijasida torf avval malla ko„mirga, 
keyinchalik toshko„mirga aylanadi. Bu jarayon tufayli o„simlik moddalari 
butunlay parchalanadi. Torfning ustki qismida qalin jinslarning bosimi 
natijasida torf zichlashadi va suvsizlanadi. 
Ko‘mirlar
. O„simliklarning ko„mirga aylanishi, asosan biokimyoviy 
yo„l 
bilan 
o„tadi. 
Chunki 
organik 
moddalarni 
yemirishda 
mikroorganizmlar - aerob va anaerob bakteriyalar va boshqalar ishtirok 
qiladi. Suv ostiga cho„kkan o„simliklar suvning yuqori - havo kiradigan 
qismida yemirilishiga, chirishiga gumus paydo qilish jarayoni deb 
yuritiladi. Bu yemirilayotgan modda havo o„tmas chuqurlikka yetganda 
deyarli bir xil mallasimon massaga, ya‟ni torfga aylanadi. Ko„mirlar 
torfdan hosil bo„ladi. Ko„mirlar orasida ularning strukturasi va 
uglerodning (C) miqdoriga ko„ra mallako„mir (69%), toshko„mir 82% (C) 
va antratsit 95%(C) ga bo„linadi. 
Malla ko„mir yoki lignit qazilma ko„mir turlaridan biri bo„lib, sifatiga 
ko„ra toshko„mir bilan torf o„rtasida turadi. Toshko„mirga nisbatan 
yumshoq, torfga qaraganda qattiq va zichlangan. Rangi malla, ko„pincha 
mallasimon qora, qat-qat bo„lib yotadi. Qatlamlarning qalinligi 1 
santimetrdan 30-35 m gacha bo„ladi. Solishtirma og„irligi 0,8-1,4 g/sm
3
, 
4000-7000 kal. issiqlik beradi. Bunda uglerod (karbon) 75%, suv 10-40% 
(suvga yaqin joyda), kuydirilgandan keyin qolgan kuli, asosan noorganik 
moddalardan iborat. Bulardan tashqari, ko„mirni qizdirganda undan 
uchuvchan moddalar chiqadi, chizig„i qo„ng„ir, yaltiroq, chig„anoq sinimli.

---

117