Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti geologiya, razvedka va gidrogeologiya

Galoidli va sulfatli jinslarning
hosil bo„lish sharoitlari bir-biriga 
o„xshash bo„lib, tarkibi turlichadir. Bu jinslar orasida oshtuz, gips va 
angidridlar keng tarqalgan. 
Oshtuzi
. Oshtuz (galit) jinslarda to„la donador, kristallangan yoki yaxlit 
quyma ko„rinishda uchraydi. Uning rangi aralashmalarga qarab oq, 
havorang, pushti, qizil va qora bo„lishi mumkin. Ta‟mi sho„r, suvda oson 
eriydi, solishtirma og„irligi 2,1 g/sm
3
. Oshtuz ancha qalin uyumlar va 
aralashmalar ko„rinishida uchraydi. Oshtuz qatlamining qalinligi 10-15 m 
va undan ko„p bo„ladi. 
Oshtuz aralashgan jinslar odatda sho„r bo„ladi va ular nurashga 
uchraganda jinsning yuzasida tuz gardi (sho„ri) hosil bo„ladi. Ko„pincha 
qumlar, gil va tuproqlar sho„rlanadi. Oshtuz ovqat tayyorlashda 
ishlatilganligidan osh tuzi deb yuritiladi. Osh tuzi arid iqlim sharoitida 
joylashgan ko„l va lagunalarda bo„ladi.
Gips.
Gips tabiatda xuddi toshtuz singari donador kristallangan uyumlar 
ko„rinishida uchraydi. Gipsning qattiqligi kichik bo„lib, Moos shkalasida 
etalon sifatida 2- o„rindadir. Solishtirma og„irligi 2,2-2,4 g/sm
3
. Rangi 
aralashmalarning tarkibi va miqdoriga qarab xilma-xil. Toza gips qordek 
oq, och-kulrang yoki pushti rangda bo„ladi. Gips gil, qumtosh va boshqa
cho„kindi jinslar orasida mayda, siyrak donalar yoki ayrim kristallar 
druzasi (shodasi) shaklida ham ko„p uchraydi. Gips ko„pincha 
bo„shliqlarda - yoriq, g„ovaklarda aylanib yuradigan eritmalardan ajralib 
chiqadi, shunda o„sha bo„shliqlarning devori uning kristallari bilan 
qoplanadi.
Angidrit
. U kulrang yoki havorang zich jinsdir. Bu belgilari angidritni 
boshqa jinslardan ro„yirost ajratib turadi. Angidridga uning 200-300 metr 

---

115 
chuqurlikda uchrashi va ba‟zan yer yuzasiga chiqib qolsa, u gipsga o„tadi. 
Odatda angidritning gidratlanish jarayoni, ya‟ni CaSO
4
(angidrit) 
molekulasiga ikki molekula suv qo„shilishi tabiiy sharoitlarda juda tez 
sodir bo„ladi, natijada gips CaSO
4
•2H
2
O hosil bo„ladi. Bunday vaqtlarda 
jinsning hajmi kengayib burmalanadi va g„ijimlangan qat-qatli tekstura 
hosil bo„ladi. Angidritning solishtirma og„irligi 2,9-3,1 g/sm
3
va qattiqligi 
2,5-3,0. 
Angidrit asosan gipsning chuqurlikda suvsizlanishi natijasida, kamroq 
esa gips va toshtuz kabi tuz hosil qiluvchi maxsus suv havzalarida 
ma‟lum sharoitda hosil bo„ladi.