Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti geologiya, razvedka va gidrogeologiya

Temir jinslarining hosil bo‘lish sharoiti
. Cho„kindi temir asosan 
magmatik jinslarning kimyoviy nurashi mahsulidir. U suvda temir oksidi 
kolloidi, ozroq temir sulfati va temir gidrokarbonati shaklida ko„chiriladi. 
Temirning 
ma‟danli 
konsentratsiyasi 
asosan 
gipergenez 
va
sedimentogenez 
bosqichlarida 
temir 
gidrooksidining 
kolloidlari 
cho„kmaga tushishi va diagenezda uning o„zgarishi natijasida hosil 
bo„ladi. Dengizning sayoz qismida tarkibida temir bo„lgan minerallarning 
(piroksen, amfibol, slyuda, magnetit, ilmenit) o„zgarishi ham ma‟lum 
miqdorda temir moddasi to„planishiga olib keladi. Qo„ng„ir jeleznyaklar 
dengizning litoral va sublitoral qismida hosil bo„ladi. Leptoxlorit va siderit 
ma‟danlari lagunalarda qaytarilish sharoitida vujudga keladi. 
Temir jinslari quruqlikda har xil sharoitda paydo bo„ladi. Temir 
ma‟danlari oksidlanish zonasida sulfid konlarining o„zgarishidan ko„proq 
hosil bo„ladi. Temir konkretsiyalari o„rta namgarchilik mintaqalarida va 
o„rmonlarda yer osti suvlarining chegarasida vujudga keladi. Ko„pincha 
temir ma‟danlari ko„l-botqoqlik sharoitida hosil bo„ladi. Temirning 
cho„kmaga tushishida ma‟lum darajada bakteriyalarning ta‟siri bo„lishi 
mumkin. Sideritning styajeniyalari va konkretsiyalari botqoqlik va 
torfyaniklarda qaytarilish sharoitida hosil bo„ladi. 
Amaliy ahamiyati
. Cho„kindi temir jinslari qora metallurgiya uchun 
asosiy xomashyodir. Eng sifatli ma‟dan temir jeleznyagi va siderit 
hisoblanadi. Temirning ayrim oksidli birikmalari mineral bo„yoqlarni 

---

112 
tayyorlashda ishlatiladi. Yirik temir konlari: Kursk magnit anomaliyasi,
Krivoy rog (jespelit), Kerch (qo„ng„ir jeleznyak), Uraldagi Baykal koni 
(siderit). 
Fosforli tog‘ jinslari 
Fosforli tog„ jinslari ( fosforitlar ) deb tarkibida anchagina (P
2
O
5
> 
10%) fosfor besh oksidi bo„lgan jinslarga aytiladi. Ular cho„kindi jinslar 
orasida ozroq rivojlangan. Fosforitlarda fosfor minerallaridan gidroksil 
apatit (Ca
5
·(PO
4
)·3(OH), ftorapatit ((Ca
5
(PO
4
)
3
)F), hamda amorf fosfat-
kollofanit (Ca n(FO
4
) m(OH) va boshqa minerallar uchraydi. Odatda bu 
minerallarning miqdori 35-40% ga yetadi. Fosforitlarning tarkibida 
qo„shimcha sifatida gilsimon minerallar, kalsit, magnezit, bo„lakli 
minerallar (0,01-2 mm), opal, xalsedon, pirit va boshqa minerallar bo„lishi 
mumkin. Ularning tarkibida uchraydigan qo„shimchalarga qarab ular har 
xil cho„kindi jinslarga - qumtosh, alevrolit, gil, ohaktosh va kremenlarga 
o„xshash bo„lishi mumkin. 
Fosforitlar odatda qora, kulrang, jigarrang, kulrang-yashil va oq bo„ladi. 
Jinslarning rangi asosan qo„shimchalarning tarkibiga bog„liq, toza fosforit 
oq ranglidir. 
Fosforli tog„ jinslari hosil bo„lish joyiga ko„ra dengiz va kontinental,
yotish holatiga ko„ra qatlamli va konkretsion turlarga bo„linadi. Fosforitlar 
qatlamli, konkretsion-nursimon va konkretsion jelvakli teksturaga ega. 
Jinsning strukturasi har xil bo„lib, ularning ichida alevro-pelit, peschano-
alevrit, biogen, oolit turlari keng rivojlangan. Bo„lakli jinslarda fosfat 
birikmalari ko„pincha sement yoki donalarning bo„lagi shaklida uchraydi, 
gilli va organogen jinslarda fosfatlar organizm qoldiqlari-chig„anoqlar, 
baliqlarning tishi va suyaklarida uchraydi. 

---

113 
Qatlamli fosforitlar qora rangli bo„lib, qumtoshlarni eslatadi. Jins 
tashkil qiluvchi donalar diagenez jarayonida fosfatlarning konsentrik 
qobig„i bilan qoplanadi. Donalarning katta-kichikligi asosan 0,1-1 mm 
bo„lib, ular sharsimon, oolit yoki noto„g„ri shaklda uchraydi. Fosforit 
qatlamlarining qalinligi metrning ulushidan 15-17 metrgacha bo„ladi. 
Gil jinslari ichida uchraydigan konkretsion-nursimon fosforitlar 
sharsimon shaklga ega bo„lib, ularning kattaligi 20 santimetrga yetishi 
mumkin. Ularning o„rta qismida bo„shliq borligini yoki sulfid minerallari 
bilan to„ldirilganligini ko„rish mumkin.
Fosforitlarning hosil bo„lishi to„g„risida har xil fikrlar mavjud. Ularning 
hosil bo„lish sharoitini ko„pchilik mutaxassislar fauna va floralarning 
hayot faoliyati bilan bog„laydilar. 
Konkretsion fosforitlar diagenez jarayonida fosforni o„zlashtirib olgan 
organizmlar qoldiqlariga boy bo„lgan gillarda hosil bo„lishi mumkin. 
Ayrim mutaxassislarning fikricha, ko„pchilik organizmlar ( masalan, 
baliqlar)ning bir vaqtda qirilishi, fosforit konlarining yemirilishi, nurash 
mahsulotlarining qayta yotqizilishi va tarkibida fosfor bo„lgan suvlar 
hisobiga fosforit yotqiziqlari hosil bo„lishi mumkin. 
Fosforitlar mineral o„g„itlarni tayyorlash uchun asosiy xomashyodir. 
Ular yana kimyo sanoatida fosfor va uning birikmalarini olishda 
ishlatiladi. 
Fosforit konlari Qozog„istonda (Karatau), Ukrainada (Mogilev, 
Podolskiy viloyatlarida), Kursk, Moskva, Kostroma, Ivanova, Chelyabinsk 
viloyatlarida va O„zbekistonda topilgan. 

---

114