Abu abdulloh muhammad ibn muso al – xorazmiy Abu nasr al – farobiy

IBN AL-XAYSAM (ALXAZENA).
Beruniy zamondoshi, 965-1039 yillarda yashab ijod etgan misrlik Ibn al-Xaysam (Yevaropada u Alxazena nomi bilan mashhur edi). Al-Xaysam fizika faniga katta hissa qo‘shgan. Uning asosiy ilmiy izlanishlari optika sohasiga tegishli bo‘lgan xamda tajribachi sifatida ko‘plab asbob-uskunalar yaratgan, optikadan tajribalar o‘tkazgan. U

• 
  ko‘rish nazariyasining asoslab bergan,
  
• 
  ko‘zning anotomik tuzilishini asoslagan,
  
• 
  buyumning tasviri ko‘z qorachig‘ida qabul qilinishini ko‘rsatgan (XVII asrga kelib buyumning tasviri ko‘z to‘r pardasida qabul qilinishi aniqlangan),
  
• 
  yassi, sferik, silindrik va konussimon ko‘zgularni asbob sifatida astronomik kuzatuvlarda ishlash prinsipini o‘rgangan;
  
• 
  astronomik hisob-kitoblar jarayonida to‘rtinchi darajali tenglamalarni geometrik usul bilan yechgan;
  
• 
  Oy va Quyosh tasvirini kuzatish mumkin bo‘lgan asboblarning ishlash prinsipini birinchilar qatorida o‘rgangan;
  
• 
  yorug‘likning sinish qonuniyatlari bilan shug‘ullangan,
  
• 
  yorug‘lik nurining tushish, sinish burchaklari va tushish nuqtasiga o‘tkazilgan perpendikulyar bir tekislikda joylashishini ko‘rsatgan,
  
• 
  sinish burchagini o‘lchash metodini ishlab chiqqan va tajribada sinish burchagining tushish burchagiga proporsional emasligi ko‘rsatgan (yorug‘likning sinish qonuni aniq tarifini bermasada, Ptolomeyning natijalariga Alxazena tomonidan jiddiy to‘ldirishlar kiritildi),
  
• 
  yassi-qavariq linzada buyumning tasviri kattalashishini, ko‘rish burchagi va uning buyumgacha bo‘lgan masofaga bog‘liqligi haqidagi tushunchalar bergan,
  
• 
  kechqurungi g‘ira-shira vaqt uzunligidan atmosferani birjinsli deb qarab, uning balandligini aniqlagan (olgan natijaga ko‘ra bu masofa 52 ming qadamni tashkil qiladi. Garchi bu balandlik juda aniq bo‘lmasada, lekin u qo‘llagan pirnsip ilmiy jihatdan to‘g‘ri va original deb hisoblanadi. X-X11asr uchun bu metodologiya O‘rtaosiyoda optika sohasi bo‘yicha juda katta yutuqlarga erishilganligini kursatadi).
  

Al-Xaysamning «Optika kitobi” XII asrda (Alxazena nomi bilan) lotin tiliga o‘girilgan va Yevropada keng ishlatilgan. Lekin ular bu asarni Ptolomey asarining ko‘chirmasi deb o‘ylashgan. XIX asrga kelibgina (Ptolomeyning o‘z asari topilgandan keyingina) haqiqatdan “Optika kitobi” Al-Xaysamga tegishli va Ptolomeydan mutloqo farqli original asar ekanligi ma’lum bo‘ldi.