|
ABU ALI HUSAYN IBN SINO.
Abu Ali Husayn ibn Sino 980 yil Buxoroning Afshona qishlog‘ida dunyoga keladi. Jahonga tabobat ilmining sultoni bo‘lib, tanilgan ibn Sino qomusiy olimdir. U birinchilardan bo‘lib, tabiiyot (fizika)ni boshqa fanlardan ajratib, alohida fan sifatida shakllantirdi. Uning “fizika” va “matematika” deb nomlangan asarlari tibiyot fanining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ibn Sinoning Beruniy bilan bo‘lgan savol-javoblari va “Tib qonunlari” kitoblarida “Ko‘z anatomiyasiga bag‘ishlangan bo‘lib, bundan tashqari yashin kabi hodisalar haqidagi asarlari tibbiyot faniga qo‘shgan bebaho hazinadir. Ibn Sinoning tibbiyot faniga bergan ta’rifi, harakat va harakat turlari, harakatning nisbiyligi, inersiya, Kuch, massa va tezlanish orasidagi bog‘lanish, aylanma harakat dinamikasi markazga intilma kuch chiziqli tezlik, bo‘shliq va atmosfera bosimi, konveksiya, ob-havo, issiqlikning tabiati va issiqlik uzatilishining turlari, yashin va yashinning turlari, momaqaldiroq hodisasi, tovush va yorug‘lik tezligi, yorug‘lik dispersiyasi, oyning gardishlanishi sabablari, ko‘z ko‘rish sabablari, linza, atom tuzilishi kabi mavzularga tegishli bo‘lgan mulohazalarning aksariyati hozir ham o‘z qiymatini yo‘qotmagan darajada hayratlanarlidir. Misol tariqasida Ibn Sino issiqlik tushunchasiga bergan ta’rifni keltiramiz: “Harakat moddalarning aralashuvidan vujudga kelib jismlarning o‘z muvozanat va mo‘tadilligini saqlash uchun markazga intilishidan kelib chiqadi, ya’ni issiqlik harakat barobarinda mavjuddir.
Ibn Sino yashin va momaqaldiroq haqida:
1. Ikki bulut to‘qnashganda biri ikkinchisiga uriladi va qattiq qarshilik natijasida tovush hosil bo‘ladi.
2.Bulutga kirgan shamolning yorib chiqishi natijasida tovush paydo bo‘ladi.
Z.Olov (yashin) nam bulutga urilgan vaqtda uni (bulut)ni kesib o‘tadi. Bu hodisa qizdirilgan temirni suvga tushirgandagi kabi bo‘ladi.
4.Shamol muzli (sovuq) bulutlarda to‘silib, qattiq urilgan vaqtda bo‘ladi. Bu bizga go‘yo shamol shaldiroq qog‘ozga urilib, baland tovush chiqargandek tuyuladi.
5.Shamol katta hajmdagi bo‘sh (siyrak) bulutga kirgan vaqtda go‘yo qamishni shamol harakatlantirib, undan bizga tovush eshitilgandek bo‘ladi.
b.Yengil (kuchsiz) shamolning bo‘sh (siyrak) bulutga ko‘p kirishidan va bulutning sochilishidan ham qattiq tovush paydo bo‘ladi.
7.Qattiq bulutlar bir-biri bilan ishqalanishi vaqtida xuddi shamollar bir-biri bilan ishqalangandagi kabi undan qattiq tovush kelib chiqadi.
Risolaning ikkinchi bo‘limi «Chaqmoq sabablari bayoni» deb ataladi. U bu bo‘limda chaqmoq (yashin) paydo bo‘lishining to‘rtta sababini bayon etadi. Uchinchi bo‘limi «Chaqmoqsiz mamaqaldiroqning paydo bo‘lish sabablarining bayoni» deb ataladi. Ibn Sino risolaning bu bo‘limida chaqmoqsiz momaqaldiroq paydo bo‘lishining uchta sababini izohlab bergan.
To‘rtinchi bo‘lim «Momaqaldiroqsiz chaqmoqning bayoni» deb ataladi. Bu bo‘limda chaqmoqning tovush, ya’ni momaqaldiroqning eshitilmaslik sabablarini tushuntirib beradi.
Beshinchi bo‘lim «Chaqmoqning momaqaldiroqdan oldin ko‘rinishning sabablari bayoni»ga bag‘ishlangan. Ibn Sinoning qayd qilishicha, aslida chaqmoq bilan momaqaldiroq bir vaqtda hosil bo‘ladi. Lekin undagi momaqaldiroqni eshitishdan oldin chaqmoqni tezroq ko‘ramiz. Bu uzoqdagi kishining o‘tin yorayotganda chiqqan tovushiga o‘xshaydi. Ma’lumki, haqiqatda tovush zarb urish bilan hosil bo‘ladi. Biz urishni (boltani to‘nkaga urishni) oldinroq ko‘rganimiz holda undan keyingina tovushni eshitamiz. Oltinchi bo‘lim «Yashin urishning sabablari bayoni» deb nomlangan. Ibn Sino risolaning bu oxirigi bo‘limida yashinning yerga, yerdagi buyumlarga urilishning sabablarini bayon etgan. Chaqmoq va momaqaldiroqning asosiy sabablari atmosferadagi qahrabo hodisalari tufayli ekanligi, ya’ni uning xaqiqatdan ham atmosferadagi bulutlarning shamol vositasida ishqalinishlari natijasida paydo bo‘lishi XIII-XIX asrlardagina isbotlangan.
Abu Ali ibn Sino 1037 yilda vafot etgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
