A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Melioraciyalıq toǵay terekleri nálxanalarınıń túrleri hám quramlıq dúzilisleri
Toǵay terekleri nálin jetistiriwge baǵdarlanǵan xojalıqlar toǵay terekleri nálxanaları delinedi.
Nálxanalar ózleriniń aldına qoyılǵan wazıypalarına qaray toǵay, melioraciyalıq toǵay, kórinisli hám miyweli terekler ushın náller jetistiriwge qánigelstirilgen boladı.
Toǵay terekleri nálxanaları tiykarınan toǵayzarlar dúziwi ushın xızmet qıladı. Melioraciyalıq toǵay terekler otırǵızıwdıń nálzarları topıraqtı eroziyadan saqlawda qollanılatuǵın «toǵay melioraciyalıq» ilajlardı ámelge asırıw ushın náller tayarlap beredi. Kórinisli terekler nálzarlarında elatlı punktleri hám iri sanaat kárxanaları aymaǵın kóklemzarlastırıwǵa kerekli náller jetistiriledi. Miyweli terekler nálzarlardan bolsa baǵ hám júzimzarlar ushın náller alınadı.
Nálzarlar waqıtsha hám turaqlı isleytuǵın boladı. Waqıtınsha isleytuǵınlar tiykarınan awıl xojalıq kárxanalarında ózleriniń ishki talaplarına muwapıq shólkemlestiriledi. Turaqlı isleytuǵınları bolsa salıstırmalı iri, joqarıda aytılǵan nálzarlar toparın birlestirgen nálzarları esaplanadı.
Kóp jıllıq tájiriybeler tiykarında qánigelestirilgen iri nálzarlardı shólkemlestiriw quramlıq hám ekonomikalıq tárepten biraz qolay. Bunday nálxanalarda olarǵa ajıratılǵan jer hám basqa islep shıǵarıw qurallarınan tolıq hám nátiyjeli paydalanıw ushın aymaqtı qolaylı etip shólkemlestiriwge boladı.
Melioraciyalıq toǵay terekleri nállerin jetistiriwge baǵdarlanǵan iri nálxanalar quramında islep shıǵarıwdı ilimiy tiykarda shólkemles-tiriwi ushın bólimsheler bolıwı kerek.
náller bólimi - toǵay terekleri tuxımın sebiw (egiw) jolı menen 1-2 jaslı náller ósiriletuǵın maydan. Nállerdi ósiriw almaslap egiwdi qollanıw tiykarında orınlanadı. Kishi nálxanalarda kóbirek úsh atızlı almaslap egiw qollanıladı: (bir atız-taza yamasa egilgen partaw; bir atız-bir jıllıq nál; bir atız-eki jaslı nál). Iri nálxanalarda 5 - 6 atızlı almaslap egiwler qollanıladı: partaw; bir jaslı náller, eki jaslı tuxım náller; bir yamasa eki jıl ǵálle egini);
tárbiyalanǵan náller bólimi - bul bólimde nállerdiń shaqa-japıraqlarına kerekli forma beriledi hám tamırları ıqshamlanadı. Tiykarınan juwan aǵashlı iri náller jetistiriledi. Bunıń ushın birinshi bólimnen náller alıp bul bólimge otırǵızıladı. Bólimde qálemshe nálleri de tárbiyalanadı. Tayarlanatuǵın nállerdiń jasına (úlkenligine) bolǵan talabına qaray bul bólimde olar 2 jıldan 8-10 jılǵa shekem tárbiyalanadı. Bulardı tárbiyalaw ushın bólim maydanı bir pútin qalıwı múmkin yamasa 2-3 bólimlerge bólinedi, bul bólimler «náller mektebi» delinedi. Náller mekteplerge izbe-iz kóshirip otırǵızıladı. Birinshi mektepte birinshi bólimnen alıp otırǵızılǵan hám plantaciyadan alıp egilgen qálemsheler 2-3 jıl tárbiyalanadı, olar 90x30 sm. sxemada jaylastırıladı. Ekinshi bólim (mektep) de birinshi mektepten kóshirip alıp 1x1 m sxemada otırǵızılǵan náller 3 - 4 jıl tárbiyalanadı. Ayrım hallarda úlken jaslı náller alıw ushın úshinshi bólimge hám ekinshisinen alıp 2x2 sxemada otırǵızılǵan náller 3 - 5 jıl tárbiyalanadı yamasa ekinshi bólim (mektep) úshinshige aylandırıladı. Bunıń ushın nállerdiń kópshiligi (75%) kóshirip alınadı, qalǵan bólegi tárbiya alıw ushın qaldırıladı. Hár-bir bólim (mektep) ushın 3 - 4 hám onnan kóp atızlı almaslap egiwlerii kiritiledi, olardıń bir atızsı taza yamasa bánt bolǵan partaw, qalǵanları bolsa hár-qıylı jastaǵı náller menen bánt. Demek hár-bir bólimde náller 2-3 jıl dawamında tárbiya aladı. Nálxanalardıń normativ otırǵızıw sxemalarına qarap birinshi bólim (mektep) maydanına salıstırmalı ekinshi bólim (mektep) niń maydanı 3,5 - 4 ese, úshinshi bólim (mektep) diki bolsa 16 ese úlken, yaǵnıy olar maydanı boyınsha bir-birewine salıstırmalı 1:4:16. Puta ósimlikleriniń náli hám qálemshe náller tek birinshi bólim (mektep) larda tárbiyalanadı, ekinshi jıldan baslap olardıń shaqa japıraqları qáliplestiriledi.
Puta ósimlikleri ishinde sabıw arqalı ósiriletuǵın nállerge ayrıqsha áhmiyet beriledi. Bunday ósimlikler qatarına birinshi náwbette roza gúli hám siren kiredi. Roza gúli hám Siren nállerine salıstırmalı xalıq ortasında talap úlken.