A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Qumlıqlarda jaylastırılatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı
Qumlıqlar hár qıylı zonalarda jaylasqan bolıp, qalıńlıǵı, háreketiniń tezligi hám jetkizetuǵn zıyanı menen xarakterlenedi.
Shól hám yarım shól qumlıqları beti ashıq bolǵanlıǵı sebepli kúshli háreket tezligine iye. Bul bolsa xalıq xojalıǵı ushın awır qáwip tuwdıradı, átiraptaǵı mádeniylesken jer maydanların, kanal hám jollardı kómip jiberedi. Óz waqtında Buxara wálayatı aymaǵında suwǵarılatuǵın mıńlap gektar ónimdar jerler «Qızıl qum» qumları tárepinen kómilip ketkenligi, jaqın kúnlerge shekem oraylıq Ferǵanada jaylasqan awıl xojalıq kárxanalarınıń qum basıwınan kórgen úlken muǵdardaǵı zıyanları bunıń ayqın mısalı bola aladı.
Háreketsheń qumlardıń payda bolıwında sharwa baǵıwdaǵı tártipsizlik, janılǵı sıpatında artıqsha otın tayarlaw jumıslarınıń úlesi úlken.
Qum basıwına qarsı gúres alıp barıwdıń tiykarǵı usılı bolıp, terek tárizli puta hám shóp ósimliklerdiń tamırları járdeminde háreketsheń qumlıqlardı toqtatıw hám bekkemlew esaplanadı.
Orta Aziya hám Qazaqstan aymaǵında qum háreketine qarsı salıstırmalı shegaralanǵan ósimlik túrlerinen paydalanıladı. Olar tómendegiler: aq hám qara seksewil; hár-qıylı jıńǵıllar; qum akaciyası; cherkezlar hám h.b.
Qumǵa qarsı aq hám qara seksewillerden paydalanıw keyingi jıllarda Qaraqalpaqstan Respublikası, Buxara wálayatı hám basqa jerlerde keń tarqaldı. Qumlıqlar háreketin toqtatıw ushın seksewil hár-qıylı júzginlar hám basqa otırǵızıwlar tuxımların sebiw házirgi waqıtta aviaciya járdeminde ámelge asırıladı.
Jaylawlarda olardı qorǵaytuǵın (ixota) toǵay terekleri sızılması jaylastırıladı. Olar azıq shópleriniń ósiwine unamlı tásir kórsetedi.
Toǵay terekleri otırǵızıwdıń qorǵawı astında olar arasındaǵı keńlikler boyınsha puwlanıwlar kemeyedi, ósimliklerde transpiraciyanıń intensivligi páseyedi, hawanıń ıǵallıǵı asadı. Azıq ósimlikleriniń sapası jaqsılanadı hám ónimdarlıq kóteriledi. Jaz paytlarında toǵay terekleri sızılması sharwa paatızrın ıssıdan saqlaydı, ishimlik suwı paydalanıwın kemeytedi.
Jaylawlardı qorǵalatuǵın toǵay terekleri sızılması atızlardıń qorǵaytuǵın (ixota) terekler sızılması sıyaqlı tiykarǵı hám járdemshi terekleri sızılmasına bóliniwi múmkin. Terekler sızılması 5-4 qatarlı qılıp jaylastırıladı, qatarlararalıq keńlik 3 m., terekler arasındaǵı aralıq 1 m.
Terekler otırǵızıwdıń shetki pás qatarına puta ósimlikleri, orta qatardaǵılar bolsa biyik ósetuǵın terekler otırǵızıladı.
Sharwa malların quyashtıń jaziyrama ıssısınan saqlaw hám olardıń dem alıwı ushın qolay shárayat jaratıw maqsetinde suw ishiriletuǵın orınlarda «kók sayaban» lar shólkemlestiriledi. Bunday «kók sayaban»lar 0,5-1,2 ga maydannan ibarat bolıp, olardıń ishinde bir-birewinen 10-30 m aralıqta jaylasqan, hár biri 25-30 tereklerden ibarat mikro «sayaban»lar jaylastırıladı. Bir «kók sayaban» quramında 8-15 mikrosayabanlar bolıwı múmkin, bir «kók sayaban» 500 mıń ga jaylawǵa xızmet qıladı, sayabanlar astında mıń bas qoy hám 200 bastan artıq qaramal dem alıwı múmkin.
«Sayaban»lardı shólkemlestiriw toǵay tereklerinen terek, klen, qaraaǵash, dub nállerin 5x5 m sxemada otırǵızıw jolı menen ámelge asırıladı.
«Kók sayaban» lar jazdıń jaziyramasında saya beredi, ıssı qumlarda temperaturanı páseytiredi; tereklerden shıǵatuǵın «fitoncid»lar hár qıylı qurt-qumırsqa, shıbın shirkeylerdi qashırıp turadı.