A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Temir hám avtomobil jolları jaǵası boylap toǵay terekleri otırǵızıwdı jaylastırıw
Transport háreketiniń úziliksizligin hám jollardı abadanlastırıwdı shólkemlestiriwde toǵay terekleri otırǵızılıwı úlken áhmiyetke iye. Olar jollardı qar hám qum basıwınan, deflyaciyadan, qarlardıń opırılıp túsiwi hám seller aǵımınan saqlaydı. Terekler belgili bir biyiklikke jetkennen keyin baylanıs sımların, avtotosıqlardı, signal beretuǵın ásbapblardı, kontakt tarmaqların hám hárekettegi transporttıń samaldıń zıyanlı tásirinen qorǵaydı. Bar maǵlıwmatlarǵa qaraganda toǵay terekleri otırǵızılıwı menen qorǵalatuǵın transport jollarında samaldıń tezligi ashıq jerlerge salıstırmalı 4-10 esege ástelesedi. Jol boylap tartılǵan baylanıs sımlarınıń muz benen oralıwı 30-40 % ke kemeyedi. Rayonnıń suwlılıǵı bolsa 14-30 % ke páseyedi. Bul óz gezeginde temir jollardaǵı signal ásbaplarınıń jaqsı hám anıq kóriwge imkan tuwdıradı, tereklerdiń tábiyiy kókshil reńi adamlardıń nervine, esitiw hám kóriw imkaniyatına jaqsı tásir qıladı, olardıń sharshawın kemeytedi hám miynet qılıw qábiletin asıradı.

Súwret – 20. Avtomobil jolları boylap jaylasqan toǵay terekleri sızılması.	Súwret – 21. Temir jolları boylap jaylasqan toǵay terekleri sızılması.

Transport jolları boylap jaylastırılǵan toǵay terekleri otırǵızılıwı olar jaqınındaǵı atızlarda eginler ónimdarlıǵın asırıwǵa járdem beredi, miywe hám qozıqarınlar alıwda áhmiyetli derek bolıp xızmet qıladı. Bulardan tısqarı olar sanitariya-gigiena áhmiyetindegi faktorlar bolıp esaplanadı, kórinisin bezetedi.

Temir jollar boylap jaylasatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı belgilengen wazıypası boyınsha tómendegilerge bólinedi: qardı uslap qalıwshı; samal tezligin páseytiwshi; tosıwshi; qumnan saqlawshı; topıraqtı qorǵawshı hám kóklemzarlawshı.
Qardan saqlaytuǵn hám samal tezligin páseytetuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı qar toplanatuǵın hám samal kúshli bolatuǵın jol uchastkalarında, stanciya hám yarım stanciyalar átiraplarında hamde qorǵawǵa mútáj bolǵan basqa temir jol imaratları átirapında jaylastırıladı. Bunday toǵay terekleri otırǵızıwdıń keńligi bir jılda joldıń 1m uzınlıǵına alıp kelip jatqızılatuǵın qardıń esaplı kólemi hám jatqızıǵının biyikligi járdeminde tómendegi formula arqalı anıqlanadı.
bunda: -samalda alıp kelip jatqızılǵan qar kóleminiń kese
kesiminiń maydanı, ;
-terekler ishindegi qor qatlamınıń biyikligi, m.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 1 m jol uzınlıǵına alıp kelip jatqızılatuǵın qardıń shama menen bir jılǵı kólemi 1:15 (7%) átirapında, suwǵarılatuǵın egin jerleri ushın bolsa 1:10 (10%) qabıl etilgen. Toǵay terekleri otırǵızılıwı ishinde alıp kelip jatqızılǵan qar qatlamınıń biyikligi 2-3 m. átirapında qabıl qılınadı. Usı formula arqalı anıqlangan «V» nıń muǵdarına temir joldıń qası menen toǵay terekleri otırǵızıwdıń shetki birinshi qatari arasındaǵı matazaanı qosıw talap etiledi. Bul matazaanıń normalıq muǵdarı 15-20 m.
Qar - boran tez-tez bolıp turatuǵın orınlarda hár qanday toǵay tereklerin otırǵızıwdı temir jol boylap dúziwde otırǵızıwlar ortasında qar qatlamı jarıtıwın tártipke salıw máselesi tiykarǵı maqset bolıwı kerek. Otırǵızıwlar lentası atız tárepten biraz siyrek hám samaldı ótkizetuǵın, jol tárepten bolsa tıǵız hám samal ótkizbeytuǵın etip jaylastırıladı.
Toǵay terekleri otırǵızıwdıń keńligi ondaǵı qatarlar sanı, otırǵızıwlar arasındaǵı keńlik (matazaa) hám basqa kórsetkishler qardı alıp kelip jatqızıw hám ósimliklerdiń ósiw shárayatına qarap belgilanedi. Orta aziya shárayatında kóbirek 2 sızılmalı toǵay terekleri otırǵızılıwı qollanadı, sebebi ol biraz qolay hám ápiwayı bolıp esaplanadı. Sızılmalardıń keńligi 15-25 m, sızılmalar arasındaǵı matazaa 25-90 m.
Avtomobil jolları boylap toǵay terekleri otırǵızılıwı jol polotnosı qasınan 15-70 m matazaa uzaqlıqta jaylastırıladı, olar qar uslaw wazıypasın orınlaydı. Otırǵızılatuǵın tereklerdiń sort-násilleri biologik jaqtan bekkem, kórinisli, tez óser, uzaq jasaytuǵın bolıwları kerek.
Qardı uslaytuǵın toǵay terekleriniń gózzal kórinis jaratıwdaǵı roli júdá úlken. Kórinisli terekler jollar boylap, burılıslarda, kesilispeler átirapında, avtobuslar stanciyası, dem alatuǵın orınlar hám basqa imaratlarda jaylastırıladı. Bul jasalma shólkemlestiriletuǵın otırǵızıwlar tábiyiy kórinisler menen baylanıslı hám arxitekturalıq - kompoziciyalıq ansambldi quraydı.