А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография



Download 1,32 Mb.
bet21/27
Sana21.02.2022
Hajmi1,32 Mb.
#33876
TuriМонография
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   27
Bog'liq
Туробов А. monografiyaси

3.3.1. Апеллятив асосли номлар
Апеллятив асосли номлар термини остида шаклан туб
ва содда апеллятивлардан ясалган этноойконимлар тушу -
нилади. Бундай апеллятивлар ҳеч қандай қўшимчага ёки
қўшимча қисмлар компонентга эга бўлмайди .
Шунга кўра, апеллятив асосли номлар ҳозирги ўзбек
тили нуқтаи назаридан ҳеч қандай ясалма морфемаларга
ажралмайди, аниқроғи ажратиб текширилмайди.
Самарқанд вилояти этноойконимияси таркибида учрай -
диган туб тузилишли топонимлар : Болта, Кўса, Ўроз, Мух -
тор , Назар ҳамда тарихан ясама бўлса - да ҳозирда туб сўз
сифатида тушуниладиган Битмоқ , Уяс, Чиноқ , Тегана ,
Соқов, Чандир каби этноойконимлар апеллятив асосли
номларга киради .
Ясама сўздан иборат бўлган содда апеллятивларни та-
рихий деривация нуқтаи назаридан таҳлил қилиш ва уларни
ўзак ҳамда сўз ясовчи морфемаларга ажратиш мумкин. Чу -
нончи, чаноқ , сузоқ, чағаноқ этнонимларида сўз ясалиши
ҳозирги тил нуқтаи назаридан аниқ сезилиб турмайди. Ам -
мо, тарихан уларнинг таркибидаги -қ ёки -оқ қўшимча -
124
ларини ажратиш мумкин : Чана+қ= Чаноқ, Сўза+қ=Сўзоқ ,
Чаған+оқ каби.
Аммо бундай таҳминнинг этноойконимлар тизими учун
қизиғи йўқ. Чунки қайд қилинган қўшимчалар бу ўринда

топонимни
эмас ,
этнонимларни
ясаган .
Демак ,
бу

қўшимчалар тарихан этнонимлар сатҳи учун функционал
бўлса -да , этноойконимлар сатҳи нофункционал , яъни ўлик
шакллардир. Шу сабабли этноойконимлар ясалиши ҳақида
гап борганда соф этноойконимик ясалишларни тўғри бел -
гилаш муҳимдир .
3.3.2. Формантли номлар
Аввал ҳам қайд қилганимиздек, этноойконимлар грам -
матик таркибида учрайдиган кўпгина ясама тузилмалар то -
понимлар эмас , этнонимлар тизими учун тегишлидир. Улар
таркибидаги қўшимчалар, баъзи компонентлар этноним
ясашга хизмат қилган лисоний материалдир . Масалан ,
Тароқли, Илонли , Сўлоқли , Пўлатчи , Мерганча этноойко-
нимлари таркибидаги -ли , -чи қўшимчалари , Оқманғит , Уч-
работир, Қоратикан , Чалақарға, Жувонтаёқ каби синтактик
қурилмалар , ушбу этноойконимларнинг лисоний материа -
лини ташкил қилса-да , моҳиятан, ( сўз ясаш вазифаларига
кўра) этнонимлар тизимига дахлдордир . Аммо қайд қилин -
ган грамматик тузилмалар моҳиятан этнотопонимлар тар -
кибидан иборат бўлсада , атоқли отнинг қурилиш тизими
сифатида илмий таҳлил қилиниши мумкин . Бундай таҳлил -
ларда топоформантлар ажратилади .


125
Топонимлар таркибида учрайдиган , аммо нофункционал
бўлган қўшимчалар топонимик формант (топоформант) деб
юритилмоқда (57:136). Таркибида мана шундай нофунк -
ционал сўз ва форма ясовчи қўшимчалар мавжуд бўлган
топонимлар номшуносликда формантли топонимлар деб
номланмоқда (58:47).
А . Отажонова Хоразм вилояти этнотопонимларининг
луғавий ва сўз ясалиш таркибини ўрганар экан шундай ху-
лосага келади: “ Умуман , этнотопонимлар таркибидаги бар -
ча лисоний элементларни ҳам топоним ясовчи унсур сифа -
тида баҳолаб бўлмайди . Чунки юқорида қайд қилиб
ўтганимиздек, уларнинг таркибидаги қўшимчалар топоним -
га айланмасдан олдин мавжуд бўлади ” (116:83).
Масалага мана шу тарзда ёндашишнинг тўғрилигини
Самарқанд вилояти этноойконимларининг грамматик ту -
зилмалари ҳам тўла тасдиқлайди.
Қуйида ўрганилаётган ҳудуд этноойконимлари тарки -
бида учрайдиган топоформантларга қисқача тўхталамиз .
Бунда гап ойконимлар ясалиши эмас , балки улар асосида
ётган лексемалар -этнонимларнинг ясалиш хусусиятлари
ҳақида боради . Этноойконимлар таркибида учрайдиган то -
поформантларни иккига ажратиш мумкин :
а) Ўзбекча формантли этноойконимлар;
б ) Ўзлашма формантли этноойконимлар.

Download 1,32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish