А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография

3.3.1. Апеллятив асосли номлар
Апеллятив асосли номлар термини остида шаклан туб
ва содда апеллятивлардан ясалган этноойконимлар тушу -
нилади. Бундай апеллятивлар ҳеч қандай қўшимчага ёки
қўшимча қисмлар компонентга эга бўлмайди .
Шунга кўра, апеллятив асосли номлар ҳозирги ўзбек
тили нуқтаи назаридан ҳеч қандай ясалма морфемаларга
ажралмайди, аниқроғи ажратиб текширилмайди.
Самарқанд вилояти этноойконимияси таркибида учрай -
диган туб тузилишли топонимлар : Болта, Кўса, Ўроз, Мух -
тор , Назар ҳамда тарихан ясама бўлса - да ҳозирда туб сўз
сифатида тушуниладиган Битмоқ , Уяс, Чиноқ , Тегана ,
Соқов, Чандир каби этноойконимлар апеллятив асосли
номларга киради .
Ясама сўздан иборат бўлган содда апеллятивларни та-
рихий деривация нуқтаи назаридан таҳлил қилиш ва уларни
ўзак ҳамда сўз ясовчи морфемаларга ажратиш мумкин. Чу -
нончи, чаноқ , сузоқ, чағаноқ этнонимларида сўз ясалиши
ҳозирги тил нуқтаи назаридан аниқ сезилиб турмайди. Ам -
мо, тарихан уларнинг таркибидаги -қ ёки -оқ қўшимча -
124
ларини ажратиш мумкин : Чана+қ= Чаноқ, Сўза+қ=Сўзоқ ,
Чаған+оқ каби.
Аммо бундай таҳминнинг этноойконимлар тизими учун
қизиғи йўқ. Чунки қайд қилинган қўшимчалар бу ўринда

топонимни
эмас ,
этнонимларни
ясаган .
Демак ,
бу

қўшимчалар тарихан этнонимлар сатҳи учун функционал
бўлса -да , этноойконимлар сатҳи нофункционал , яъни ўлик
шакллардир. Шу сабабли этноойконимлар ясалиши ҳақида
гап борганда соф этноойконимик ясалишларни тўғри бел -
гилаш муҳимдир .
3.3.2. Формантли номлар
Аввал ҳам қайд қилганимиздек, этноойконимлар грам -
матик таркибида учрайдиган кўпгина ясама тузилмалар то -
понимлар эмас , этнонимлар тизими учун тегишлидир. Улар
таркибидаги қўшимчалар, баъзи компонентлар этноним
ясашга хизмат қилган лисоний материалдир . Масалан ,
Тароқли, Илонли , Сўлоқли , Пўлатчи , Мерганча этноойко-
нимлари таркибидаги -ли , -чи қўшимчалари , Оқманғит , Уч-
работир, Қоратикан , Чалақарға, Жувонтаёқ каби синтактик
қурилмалар , ушбу этноойконимларнинг лисоний материа -
лини ташкил қилса-да , моҳиятан, ( сўз ясаш вазифаларига
кўра) этнонимлар тизимига дахлдордир . Аммо қайд қилин -
ган грамматик тузилмалар моҳиятан этнотопонимлар тар -
кибидан иборат бўлсада , атоқли отнинг қурилиш тизими
сифатида илмий таҳлил қилиниши мумкин . Бундай таҳлил -
ларда топоформантлар ажратилади .

125
Топонимлар таркибида учрайдиган , аммо нофункционал
бўлган қўшимчалар топонимик формант (топоформант) деб
юритилмоқда (57:136). Таркибида мана шундай нофунк -
ционал сўз ва форма ясовчи қўшимчалар мавжуд бўлган
топонимлар номшуносликда формантли топонимлар деб
номланмоқда (58:47).
А . Отажонова Хоразм вилояти этнотопонимларининг
луғавий ва сўз ясалиш таркибини ўрганар экан шундай ху-
лосага келади: “ Умуман , этнотопонимлар таркибидаги бар -
ча лисоний элементларни ҳам топоним ясовчи унсур сифа -
тида баҳолаб бўлмайди . Чунки юқорида қайд қилиб
ўтганимиздек, уларнинг таркибидаги қўшимчалар топоним -
га айланмасдан олдин мавжуд бўлади ” (116:83).
Масалага мана шу тарзда ёндашишнинг тўғрилигини
Самарқанд вилояти этноойконимларининг грамматик ту -
зилмалари ҳам тўла тасдиқлайди.
Қуйида ўрганилаётган ҳудуд этноойконимлари тарки -
бида учрайдиган топоформантларга қисқача тўхталамиз .
Бунда гап ойконимлар ясалиши эмас , балки улар асосида
ётган лексемалар -этнонимларнинг ясалиш хусусиятлари
ҳақида боради . Этноойконимлар таркибида учрайдиган то -
поформантларни иккига ажратиш мумкин :
а) Ўзбекча формантли этноойконимлар;
б ) Ўзлашма формантли этноойконимлар.