А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография

3.1. Этноойконимларнинг ономастик конверсия
усули билан ясалиши
Ўзбек тилига оид ишларда ҳам сўз ясалишининг лекси-
кология ва грамматика билан алоқадорлиги, шу соҳаларга
яқинлиги ҳақида гапирилади . Жумладан , проф . А . Ғуломов
бу ҳақда қуйидагиларни ёзади: “ Демак , сўз ясалишининг ўз
объекти бор, бунда грамматика ва лексика соҳалари билан
умумийлик томонлари ҳам бор ” (157:8).
Сўз ясалишининг лексикологияга яқинлиги ва унинг
лексика баҳсига мансублиги ҳақида гапирганда, сўз ясали -
ши натижасида ҳосил бўладиган бирликнинг лексик бир -
лик , лексема бўлиши ва бу бирлик лексикологиянинг
ўрганиш объекти экани назарда тутилади .
Сўз маъноси ва тушунча ўртасида мураккаб ва чуқур
алоқа ётади. Бу алоқани тушунмаслик эса бир -бири билан
сиғишмайдиган икки тушунча ва категорияни нотўғри тенг -
лаштиришга олиб келади . Сўз маъноси ва тушунчаларининг
умумий ва фарқли томонлари бор .
109
Лексик маъно тил қурилишига хос ҳодиса, тушунча эса
тафаккурга хос ҳодисадир . Буларнинг хар иккаласи ҳам ре -
ал воқеликнинг ҳодиса ва воқеаларни умумлаштириш , аб -
стракциялаш асосида туғилади . Лекин тушунча фикрлаш
қобилиятининг натижаси сифатида кишиликка нисбатан
умуман ҳисобланса, сўз лексик маъносига хос умумлашиш
эса хар бир тилнинг ўз хусусиятлари доирасидагина бўлади
(135:124).
Тилда бир сўз орқали ифодаланган тушунча замирида
доимо тушунчаларни фикрда қўшиш , нутқда эса сўзларни
бириктириш орқали янги - янги тушунчалар пайдо бўла бо -
ради. Бир сўз билан ифодаланган тушунча ҳам сўз билан
ташқи томондан боғланиши ва сўз маъносининг ҳажмига
кирмаслиги мумкин . Услубий ва эмоционал чегараланган
сўзларнинг семантик варианти одатда шундай бўлади. Кў -
ринадики , улар воқеликни бевосита акс эттирмайди , балки
бавосита бу вариантнинг асосида ётган бошқа лексик бир -
лик ва тушунча орқали акс эттиради ва мазкур товуш қоби -
ғи билан ташқи томондангина боғланади , сўзнинг ички ту -
зилишига кирмайди. Масалан, Болта, Боймоқ , Бурлоқ, Бур-
қут, Бўри, Бўстон , Дарға, Кийим, Кўрпа , Кўса, Лайлак ,
Сарсон, Соқов , Тоз , Тупор , Чайқал , Чандир, Челак , Черик,
Ширин, Қилич, Қора , Ўн икки каби сўзлар ўзбек тили лу -
ғатларида ўз асосий луғавий маъноларидан ташқари, этно -
ним сифатидаги маънога ҳам эга эканлиги қайд этилади
(46).
Сўздаги семантик силжиш баъзан шунчалик кучли
бўладики, унда том маъноси билан янги ҳаёт бошланади .
Сўз ифодалаган предмет ҳам, сўз маъносининг ҳажми ҳам
110
ўзгаради. Натижада илгариги бошқа сўзлар билан бўлган
алоқанинг бузилиши ва бошқа сўзлар билан янги бирикма -
лар пайдо бўлиши ҳодисаси рўй беради. Бунда асосан
предмет ҳақидаги тушунчанинг ўзгариши сўз маъносининг
ўзгаришидан фарқлайдиган чегарани топмоқ керак.
Тилдаги бетакрор мўъжизалардан бири шундаки , мав -
жуд ҳар бир тушунча учун ҳар доим алоҳида -алоҳида
сўзлар, номлар яратилавермайди, балки мавжуд сўзлардан
у ёки бу нарсани , объектни номлаш учун такроран фойда -
ланилади. Масалан , бўстон сўзи ўсимлик , гуллар гуркираб
зич ўсиб ётган жойдан ташқари ўзбек уруғларидан бири -
нинг номини , бу ва бу номдан ясалган жой номи вазифала-
рида ҳам келади . Тилшуносликда ҳозирга қадар сўз вази -
фасининг мана шу каби кўчишини сўз ясашнинг луғавий -
маъновий усули деб келинди. Бу усул атоқли отлар тизи -
мида кенг тарқалган бўлиб , уни проф. А . В. Суперанский ўз
ишларидан бирида ономастик конверсия усули деб юри -
тишни таклиф этган (130:3).
Шуни таъкидлаш лозимки , бу усул ўзбек номшуносли -
гига оид деярли барча ишларда номларни ясашнинг
луғавий -маъновий усули термини тагида кенг таҳлил
қилиниб келинмоқда . Аммо бу тадқиқотларда , бир томон-
дан, луғавий - маъновий усул билан ясалган номларни мор -
фологик усул билан ясалган номлардан , иккинчи томондан,
ном ҳосил қилишнинг ономастик конверсия усулини мор -
фологик усулдан фарқламаслик, уларни қориштириб юбо -
риш ҳоллари кўплаб учрайди. Мана шу маънода биз проф .
З. Дўсимов Ачамайли , Болғали, Йилонли , Саятли каби то -
понимлар морфологик усулда ясалмаган , балки улар оно -
111
мастик конверсия усули маҳсулидир деган фикрига тўла
қўшиламиз (54:44-47).
Ономастик конверсия атоқли от ясашнинг шундай усу-
лики, бунда тилдаги аввалдан мавжуд сўзлар ёки номлар
тайёр ҳолда атоқли от вазифасига кўчирилади. Атоқли от
вазифасига ўтадиган сўз шаклан туб ( Бўри, Кал , Кўса),
ясама ( Пўлатчи , Синчи, Болғали), қўшма (Калтатой, Катта -
турк, Оққовун) бўлиши мумкин .
Атоқли от вазифасига кўчаётган сўз моҳиятан апелля-
тив лексема , яъни турдош сўз ёки атоқли от бўлиши ҳам
мумкин. Шунга кўра , А . Отажонова ономастик конверсияни
икки хил кўринишга эга деб ҳисоблайди: 1) Ички конвер -
сия 2) Ташқи конверсия (110:75).
Ички конверсия ономастик тизимнинг ўз ичида юз бе -
рувчи жараён бўлиб , бунда бирор соҳага оид атоқли от
бошқа соҳа атоқли отига кўчади . Масалан, антропонимлар -
нинг топоним вазифасига кўчиши , аксинча топонимларнинг
киши исмлари вазифасига ўтиши.
Самарқанд вилояти топонимиясида ички конверсия
усулида ҳосил қилинган бир қатор этноойконимлар учрай-
ди. Булар :
а) Киши атоқли отларидан ясалган этноним ва этноой -
конимлар: Эшбўтабой, Эсонбой , Бўтабой , Азизхўжа , Мў -
минхўжа, Темирхўжа , Ойбектўп, Ниёзтой, Эшматтой ,
Эшимоқсоқ, Ҳакимсоқов ва бошқалар;
б ) Топонимлардан ясалган этноним ва этноойконимлар :
Урганжи, Эрони, Искандари, Хўжанди , Зомини, Кўлоби,
Эшматработ ва бошқалар.
112
Ташқи конверсия атоқли отлар тизимидан ташқарида
бўлган лексемаларнинг атоқли отлик вазифасига кўчишини
кўзда тутади . Ҳар икки ҳолатда ҳам конверсия орқали то -
понимлар ясалганда , лексема ўзининг бирламчи лисоний
вазифасини ва семантик хусусиятини ўзгартиради (116:75).
Этноойконимларнинг турдош апеллятивлардан ясалган
ҳар қандай типлари ташқи конверсияга киради. Бундай
апеллятивлар турдош отлар , сифатлар , сонлар, феъллар ва
бошқа сўз туркумлари бўлиши мумкин .
Этнонимларнинг турдош отми ёки атоқли отми экани
ҳозиргача мунозарали бўлиб турибди. Этнонимлар аксари -
ят тадқиқотларда ономастика соҳасининг объекти сифатида
ўрганилса -да , аммо турдош от тарзида тушунилмоқда. Бор -
ди-ю , этнонимлар атоқли отлар тизимига кирса , улардан
ясалган этноойконимлар ички конверсия маҳсули деб, ак -
синча этнонимлар турдош от деб ҳисобланса ,улардан ҳосил
қилинган этноойконимлар ташқи конверсия маҳсули сана -
лади.
Ҳар қандай сўз атоқли от вазифасига кўчар экан
сўзнинг номинатив маъноси янги қўшимча маънолар билан
бойийди, яъни маъно кенгайиши рўй беради . Янги сўзлар
пайдо бўлиши билан бирга мавжуд сўзларнинг маъносида
ҳам ўзгариш содир бўлади . Уларнинг маънолари янги ту -
шунчаларни ифодалашга мувофиқлашади . Янги сўз ясали -
шидек маъно ўзгариши ва маъно дифференциацияси лекси-
канинг асосий қисмини ташкил қилади.
Ономастик конверсия усули билан пайдо бўлган этно -
ойконимларнинг қуйидаги типларини кўрсатиш мумкин:
113
1. Сўз семантик ҳажмининг ижтимоий маъно касб эти-
ши ҳисобига кенгайиши : Қора , Дарға , Бўстон , Миришкор,
Темир , Фарҳод .
2. Аниқ предмет , ҳайвон маъносини ифодаловчи
сўзларда мавҳум- кўчма маънонинг тараққий этиши йўли
билан: Болта , Бўри, Кўрпа , Лайлак , Челак , Эрганак , Қилич
кабилар.
3. Эски сўзларни янги маънода қайта этнотопонимик
қўллаш: Чиноқ , Чайқал, Чандир, Тегана каби.
4. Тескари маъно касб этиш орқали маъно ўзгариши со -
дир бўлади : Боймоқ, Соқов , Кал, Кўса, Тоз , Сарсон , Узун ,
Уяс, Ялонғоч.
5. Киши номлари асосида шаклланган этноойконимлар -
да юзага келади : Мухтор , Назар , Ўрозмат каби .
Атоқли отларни ҳосил қилишнинг ономастик конверсия
усули кўриб ўтилганидек, туб ва содда апеллятивларнинг
этноойконимлар вазифасига ўтишида ёрқин намоён бўлади .
Лекин ўзбек тилидаги кўпгина этнонимлар ясама ёки
қўшма тузилишга эга бўлиб , улардан ҳам этноойконимлар
ясалади. Бунда ўша этнонимлар ҳеч қандай шаклий
ўзгаришсиз атоқли от , яъни этноойконим вазифасига ўтади .
Самарқанд вилояти этноойконимларининг аксарият қисми
шундай номлардир . Чунончи ясама номлар : Қуёнли, Илон-
ли, Болғали, Қиличли, Қайчили , Темирчи , Бўйрачи ,
Пўлатчи , Ўтарчи , Чувуллоқ , Мерганча ва бошқалар. Қўшма
номлар: Каттатурк , Оқманғит, Қораманғит , Жувонтаёқ ,
Бешбармоқ, Етти уруғ ва бошқалар.
114
Ономастик конверсия усулида ясалган ясама ва қўшма
топонимларнинг морфологик таркиби ишнинг кейинги
саҳифаларида батафсил ёритилади.