А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография

2.2.2. Халқ ва миллатларнинг номлари асосида
шаклланган этноойконимлар
C амарқанд вилояти этноойконимлари орасида турли
халқлар тарқалганлиги, яшаганликларини билдирувчи жой
номлари ҳам кўплаб учрайди. Булар қуйидагилардан ибо -
рат:
1) Араб этноними билан алоқадор ойконимлар : Араба ,
Араббой, Арабхона , Каттаараб, Араболчин кабилар .
Араблар яшайдиган жой ( қишлоқ, овул) маъносидаги бу
ҳудудларда араблар яшаган. Арабларнинг бир қисми VIII-
IX асрларда бир қисми кейинги асрларда келиб қолган .
2) Тожик этноними билан юритилувчи ойконимлар: То -
жик, Тожиклар, Тожикравот, Тожикнисбат , Тожиковул ка -
билар. Ўзбеклар билан тожиклар қўшни яшайдиган ҳудуд -
ларда шундай қишлоқлар учрайди;
3) Қирғиз этноними билан алоқадор ойконимлар :
Қирғиз, Қирғизқишлоқ , Қирғизшоҳ сингари ўзбеклар тар -
кибига кирган қирғизлар номи билан аталган;
4) Қозоқ этнонимига алоқадор ойконимлар : Қозоқовул ,
Қозоқ , Қозоқсой , Қозоққайирма, Қозоққишлоқ , Қозоқхўжа,
Қозоқота, Юқори қозоқовул , Пастки қозоқовул кабилар .
Ўзбекларнинг дўрмон, лақай, қўнғирот қабилалари тарки-
бида қозоқ уруғи қайд этилган (163:174);
5) Қорақалпоқ этноними билан аталган ойконимлар :
Пайариқ, Челак , Иштихон туманларидаги Қорақалпоқ

қишлоқлари
туркий
тиллардан
бирида
сўзлашувчи

қорақалпоқ халқи ва ўзбек халқининг қорақалпоқ уруғи
шевасида гаплашувчилар номи билан аталган ;

101
6) Лўли, жўги этноними билан алоқадор ойконимлар :
Лўлиқишлоқ, Жўги каби. Марказий Осиё лўлилари ва улар -
нинг бир қавми жўги деб аталади . Жўги сўзининг қашшоқ ,
камбағал маъноси ҳам бор ;
7) Қора танли кишиларга нисбатан занги / занжи/, мавр
этноними ишлатилади . Вилоятимизда ушбу этнонимларга
алоқадор ойконимлар ҳам мавжуд : Зангибой, Маврлар син -
гари;
8) Яҳудий /жуҳуд / этноними билан алоқадор ойконим -
лар: Жуҳутон , Жўҳутон маҳалла каби;
9) Корейс этноними билан алоқадор ойконимлар : Ко -
рейс. Ўзбекистонга 1920 йилдан сўнг кўчиб келиб жойлаш -
ган корейслар қишлоғидир ;
10) Татар этноними билан ясалган ойконимлар : Татар ,
Татар қишлоқ. Ушбу номлар татар халқи номидан ташқи
ўзбеклар таркибидаги татар қабиласи номи билан боғлиқ
бўлиши ҳам мумкин ;
11) Эрони // Эроний этнонимидан ҳосил бўлган ойко -
нимлар: Эрони каби .
Хуллас , аҳолининг этник таркиби, уларнинг қайси уруғ ,
қабила , миллат, халққа мансублигини ифодаловчи жой
номлари-этноойконимлар Самарқанд вилояти жуғрофий
номлари тизимида салмоқли гуруҳни ташкил этади. Бу жой
номлари ўша уруғ , қабила ва халқлар вакилларининг ушбу
ҳудудда истиқомат қилиб келгани ва ҳозирда ҳам яшаётга -
нига ишора қилади. Самарқанд вилояти ҳудудидаги этно -
ойконимларнинг материалларини тўплаш жараёнида топо -
нимларнинг бошқа типларига ҳам диққат қилдик ва улар -
нинг бой фактларини тўплашга муваффақ бўлдик . Вилоят
102
топонимиясининг барча материалларини таҳлил қилиш
бизнинг ушбу тадқиқотимиз вазифасига кирмайди. Шундай
бўлса -да , истисно тарзида , вилоятдаги ойконимлар тизими
юзасидан тасаввур тўлиқ бўлиши учун қуйида антропоой-
коним, фитоойконим ва геоморфологик ойконимларга ҳам
қисқача тўхталамиз .
2. Антропоойконимлар . Киши исмлари , лақаблари , та-
халлуслар, фамилияларидан ҳосил бўлган жой номлари ан -
тропоойконимлар саналади. Антропоойконимлар жуда узоқ
тарихий даврнинг маҳсули бўлиб уларнинг пайдо бўлиши
ҳам анча қадимийдир / Бу ҳақда аввалги қисмда батафсил
тўхталганмиз/.
3. Фитоойконимлар. Ойконимлар пайдо бўлишида
ўсимлик олами ҳам омил бўлиб хизмат қилади, Самарқанд
вилоятида фитоойконимлар хилма-хил ва кўпдир . Фитоой-
конимлар ўсимлик ёки дарахтнинг маълум бир жойда кўп
ёки камлигидан дарак беради . Жой номларининг аталишида
икки ҳолатини кузатиш мумкин :
1) Ўсимликларнинг кўплиги , ғуж бўлиб ўсиши маъно -
сини билдирувчи ойконимлар . Улар ўсимлик номи билан
аталади : Анжирли , Бурган, Жийдалик , Терак, Тутли, Тўқай ,
Гаровли, Ғишали, Хазрасмали кабилар;
2) Таркибида ўсимликлар номи иштирок этувчи номлар :
Бурганқўрғон, Галатут, Гулқишлоқ , Гулбоғ , Жўрабтепа ,
Зирабулоқ, Мингтут, Мирзатерак, Ошкадидархон , Гаровте -
па, Мингчинор.

Санаб
ўтилган
ойконимларнинг
асосий
мотиви

ўсимликларнинг тури , оз ва кўплигини ифодалайди ;

4.
Геоморфологик
103
ойконимлар .
Ойконимларнинг

маълум бир қисми ернинг геоморфологик хусусиятлари
асосида пайдо бўлган. Самарқанд вилояти этноойконимла-
рининг катта бир қисми мазкур ҳудуднинг табиий
жуғрофий белгиларини ўзида акс эттирган . Вақт ўтиши би-
лан мазкур ҳудудга хос рельеф ўзгариши мумкин. Натижа -
да тепа , жар , дўнг , чуқур, дашт йўқолиши ёки пайдо
бўлиши мумкин . Бироқ шу объектнинг дастлабки табиий
шароитини акс эттирувчи ном сақланиб қолади (45:32).
Геоморфологик ойконимлар рельефни билдирувчи тепа ,
жар /ёр /, чуқур, дўнг , дашт / ёзи / каби сўзлар воситасида
шаклланади . Ер сатҳидан баланд, дўнг жой , баландлик
маъносидаги тепа сўзи ёрдамида шаклланади : Жугонтепа ,
Йўғонтепа, Мирзатепа, Найзатепа , Оқтепа, Сариқтепа , Те -
па, Ясситепа , Қоратепа , Қўрғонтепа.
Четлари ўпирилган чуқур сойлик, чуқурлик маъносида -
ги жар сўзи ёрдамида пайдо бўлган: Жар , Жарариқ ,

Жарқишлоқ,
Қолливойжар.
Жар
қудуқ ,
Жомонжар ,
Ўроқвойжар ,

Бирор нарсанинг кўтарилган , дўмпайган маъносидаги
дўнг сўзи ёрдамида пайдо бўлган ойконимлар : Дўнг ,
Дўнгқишлоқ, Дўнг болғали каби .
Экилмай ётган сувсиз ер , чўл маъносидаги дашт сўзи
ёрдамида пайдо бўлган ойконимлар : Дашт, Даштак ,
Даштисўхта, Даштакиболо кабилар.
Шуни таъкидлаш жоизки, вилоятимиз жой номларида
ўйилган ер маъносида « ёр » сўзи ҳам, тепа маъносидаги
арабча «талл» сўзи ҳам ишлатилган жой номлари мавжуд :
Ёрқудуқ, Талак сингари.

104
Ойконимларнинг вужудга келишида жойларнинг гео -
морфологик белгиси муҳим аҳамият касб этади . Чунки улар
шу ҳудуднинг ўтмиш рельефи тўғрисида гувоҳлик берувчи
омилдир.
Хуллас , этноойконимларнинг луғавий -маъновий хусу -
сиятлари ва аталиш мотивларига кўра тавсифлаш учун халқ
оғзаки ижоди асарлари , археология , этнография , антропо -
логияга оид материаллардан ҳам фойдаланиш мумкин
бўлади . Бунда лисоний усуллар ва ижтиомий омилларни
бирга қўшиб олиб борган тақдирдагина яхши натижаларга
олиб келади . Бу нарсани Синчи этноойконими тавсифи
орқали кузатиш мумкин .
Этноойконимларнинг луғавий-маъновий хусусиятлари
унга асос бўлган этнонимларнинг ясалиши , уларнинг ўзаро
маъно муносабатлари , бир -бирига ўта олиш, қўшила олиш
ва ёнма-ён кела олиш кучли , нутқий -услубий ва мотивация
талабларига кўра маълум мавзулар, гуруҳларга мослаша
олиши билан белгиланади. Этноойконимларнинг шаклла -
нишида иштирок этадиган этнонимларнинг юзага келиши ,
топоним учун асос бўлиши лисоний ва нолисоний омиллар
билан боғлиқдир .
Лисоний омиллар асосида шаклланган этноойконимлар
луғавий -маъновий хусусиятларига кўра турдош сўзлар ва
атоқли от апеллятивлардан ясалади. Турдош сўз апеллятив -
лардан шаклланган этнонимлар ранг- сифат , миқдор , объ-
ектнинг ўрни ва хусусиятларини , ҳажм- ўлчов билдирувчи
сўзлардан ҳосил бўлади . Атоқли апеллятивлардан шакллан -
ган этнонимлар заминида киши номи , лақаби, амали ,
105
жуғрофий атамалар ётади ва бу номлар кўп ҳолда этноой -
конимларга ўтади .
Нолисоний омиллар асосида шаклланган этнонимлар
тотем, тамға ва белгиларни ифодаловчи сўзлар воситасида
пайдо бўлган . Бундай этнонимлар этноойконимларнинг
юзага келиши ва уларнинг мотивланишида ҳал қилувчи
роль ўйнайди .
Самарқанд вилояти этноойконимларини аталиш мотив -
ларига кўра этноойконимлар , фитоойконимлар , антропоой-
конимлар, геоморфологик ойконимлар каби функционал-
номинатив гуруҳларга ажратиш мумкин .
106