|
б ) Ўзлашма формантли этноойконимлар . Этноойко -
нимлар таркибида ўзлашма формантлар ҳам ишлатилади .
Бундай ясалмалар ўз сўз ва ўзга элементдан иборат бўлгани
учун материалига кўра гибрид ҳодисадир . Бундай сўзнинг
асосий луғавий негизини ўз сўз , яъни туркий лексема таш-
кил этганлиги учун бу тип ясалишларни туб туркий
сўзларнинг маҳсулоти деб тушуниш ва уларни туб туркий
133
сўзлар бобида талқин қилиш мақсадга мувофиқдир
(24:158). Бундай ясалмаларга қўшиладиган ва янги сўз
ҳосил қиладиган ясовчи қўшимчалар худди ўзбек тилининг
ўз бирликларидек тушунилади ва сўз ясовчи негизларга ҳеч
бир қийинчиликсиз қўшила олади.
Самарқанд вилояти этноойконимлари таркибида -он , ён ,
-ҳо, - и каби форс -тожик тилига; - т, ат- каби араб тилига
хос формантлар мавжуд бўлиб , улар этнонимлар ҳо-сил
қилишда иштирок этади. Бу морфемалар кейинчалик ўзбек
тилида ҳам янги этноним ҳосил қилиш хусусиятига эга
бўлган. Ўзлашма морфемаларга хос бу хусусият ўтмишда
ўзбек тили тарихида юз берган: Манғитон , Жавлон /жавли -
он /, Товчинон, Кичикмундиён , Жуҳутон, Халажон / халаж -
он /, Шағалон, Элатон, Қовчинон, Кўсаҳо, Араба (арабҳо),
Балхиён, Журият , Манғит , Қўнғирот, Зомини , Хўжанди ,
Кўлоби, Эрони сингари.
– и
форманти.
Бу
қўшимчанинг
хусусиятлари
А .Ғуломов, Э. В. Севортян томонидан тадқиқ қилинган
(24:154). А. Н .Кононов -и қўшимчасининг келиб чиқишини
қадимги - га // ги, - гай //-гаг аффикслари билан боғлайди
(78:253).
Дарҳақиқат - и қўшимчаси тожикча бўлиб , ўзбек тили-
даги - лик қўшимчасига тўғри келади . Урганжи- урганчлик
демак.
Ўзбек тилида -и қўшимчаси ёрдамида ясалган бир қатор
этнонимлар Самарқанд вилояти жой номларида учрайди:
Искандари, Урганжи, Эрони, каби.
Искандар - и, урганж - и, эрон- и этноойконимлари тарки-
бида учрайдиган - и аффикси хослик ва мансубликни бил -
134
диради. Б.Кармышеванинг фикрича, худди шу маънода Че -
лак тумани ҳудудидаги Миришкор этноойконими форс-
тожикча мир- и- шикор/ов ишлари билан шуғулланувчи , ов
беги/ бирикмасидан юзага келган (66:86).
Келтирилган этноойконимлар тарихий (диахроник )
ясалмалар саналади. Улар таркибидаги -он , -ён , ҳо-, -т аф-
фикслари кишилар жамлигини , жамоани билдиради.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Самарқанд вилояти эт -
ноойконимларининг негизида ётган этноойконимларнинг
кўпчилиги морфологик усулда ясалгандир . Таркибида -ли, -
чи , -лар формантлари мавжуд этноойконимлар кўпчиликни
ташкил қилади.
Шу нарса ҳам характерлики, юқорида таҳлил қилинган
топоформантларнинг баъзилари қўшма топонимлар тарки-
бида ҳам учрайди. Булар этнонимлар ҳосил қилишнинг
синтактик- морфологик усули синтезидан иборатдир . Бу
ҳолатни ҳам қуйида қисқача қайд этамиз.
Кўпгина
қўшма
этнонимлар
сўз
бирикмаларига
қўшимчалар қўшиш билан ясалади . Бу усулда қўшма этно -
нимлар, аввало , биринчи компоненти от , сифат, сон қисман
от бўлган аниқловчили сўз бирикмаларидан -ли , - чи , -ча ,
-ма , -ён аффикслари воситасида ясалади :
а) қўшма этноним таркибида -ли аффикси келади : Жом-
бойли, Ғозоёқли -ғоз -оёқ - ли , Товқўштамғали-тов -қўш -
тамға- ли, Қорабоғли - қора -боғ -ли , Кўктўнли -кўк -тўн - ли ,
Оққўй -ли -оқ - қўй -ли ,
Каттаўроқли-катта -ўроқ - ли,
Ёмонқанғли -ёмон -қанғ - ли ,
Дўнгболғали- дўнг -болға -ли ,
Юқори
қўштамғали - юқори- қўш -тамға- ли ,
Қўштамғали ,
Тортувли
- тўрт -тув- туғли,
Етти
уйли- етти- уй -ли
ва
135
бошқалар. Баъзан - ли қўшимчаси сўз бирикмасини
боғлашга хизмат қилади: Боғли Тайлоқ , Майли болта ( май-
ли -болта ), Жомбойли равот -жом -бой -ли -равот ;
б ) қўшма этнонимда - чи аффикси иштирок этади:
Гадойқутчи гадой-қут -чи ( Самарқанд ), Майдапўлатчи -
майда -пўлат -чи сингари;
в ) қўшма этнонимда -ча аффикси қатнашади : Кулчабой
-кулча -бий , Қорачабия, Каттанайманча, Кичикнайманча ,
Тахтақорача -тахти Қорачор нуён;
г ) қўшма этноним ясашда - ма аффикси иштирок этади :
Қозоққайирма-қозоқ -қайир -ма ( Гўзалкент);
д ) қўшма этноним ясашда - ён аффикси иштирок этади :
Кичикмундиён -кичик -мунди мундуз -ён (Каттақўрғон).
Тилшуносларнинг баъзилари аффиксация усулида сўз
бирикмасидан ясалган этнонимларнигина қўшма сўз дейиш ,
мураккаб сўзлардан ясалганларини қўшма эмас , балки аф -
фиксал сўз деб ҳисоблаш лозим , дейдилар (55:99-221).
Фикримизча , қўшма этнонимлардан қўшимчалар воси -
тасида ясалган сўзлар ҳам қўшма этнонимлардир , фақат
“туб қўшма этноним” эмас , балки аффиксал қўшма этно -
нимлардир . Ҳақиқатан ҳам қўшма этнонимдан содда -
аффиксал этноним ясалади , дейишдан кўра, қўшма этно -
нимдан янги қўшма этноним ясалади , дейиш мантиққа мос ,
ҳақиқатга яқиндир .
Do'stlaringiz bilan baham: |
