А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография

а ) Ўзбекча формантли этноойконимлар. Ҳозирги
ўзбек адабий тилидаги этнонимларнинг кўпчилиги ўзбекча
қўшимчалар ёрдамида ясалгандир . Бундай этнонимлар тур -
кий негиз ва қўшимчадан иборат бўлгани учун соф туркий
126
этнонимлардир. Туб туркий этнонимлар негизида қуйидаги
ўзбекча формантлар қатнашади :
– ли форманти . Бу қўшимча сифат ясовчи қадимий
қўшимчадир (81:435-437). Бу қўшимча тарихий битиклар
тилида асос сўздан англашилган предметга эгаликни ,
шахснинг касб- корини, маълум жойга мансубликни билди -
рувчи сўзлар ясаган . Айрим тилшунослар нисбий отларни
ҳосил қилувчи морфема сифатида изоҳлайдилар . (149:269).
А .Н .Кононов , А . Н .Баскаковнинг -ли қўшимчаси генетика -
сига доир фикрлари (19:195-196) га қўшилмайди ва уни та-
рихан мустақил аффикс деб ҳисоблайди (78:147). Ўзбек ти -
ли тарихида бу қўшимчанинг -лы // -ли, - лу шакллари уч-
райди (2:72).
Ҳозирги ўзбек тилидаги -ли қўшимчаси энг сермаҳсул
қўшимчалардан биридир ва у топонимияда от ёки сифат -
лардан этнонимлар ҳосил қилади. Бу қўшимча ёрдамида
ясалган этнонимлар ва этноойконимлар ҳозирги ўзбек ти -
лида қуйидаги маъноларни ифодалайди :
1) асос этнонимдан англашилган белги , хусусиятга эга-
ликни англатади : Оққўйли, Узунли, Кўктўнли , Кештали ,
Қорабоғли, Чингали каби;
2) асос этнонимдан англашилган предмет, ҳодисага эга -
ликни билдиради: Тароқли , Тўғали , Қуёнли, Илонли ,
Қарғали, Тортувли (тўрт - туғ -ли ), Қўчқорли , Болғали, Ка -
совли, Чумчуқли, Қиличли , Қайчили каби.
Бу қўшимчанинг вазифаси айниқса , ўзбек этноойкони -
миясида фаолдир . Бу қўшимча ёрдамида кўпгина этноойко-
нимлар ҳосил қилинган : Бағанали, Авазали , Сўлоқли ,
Қорақўйли, Бойли , Кангли, Чапарашли , Қанжиғали, Оча -
127
майли, Ачамайли, Ойтамғали , Жағалбойли, Қўштамғали ,
Товқўштамғали, Юқори қўштамғали сингари.
Келтирилган этноойконимлардан - ли аффикси билан
ҳосил бўлган бойли этнонимини олиб кўрайлик. Бойли -
умумтуркий этноним бўлиб , унинг мойли варианти ҳам
мавжуд . Бойли қипчоқларга хос этнонимдир. Лекин чуют ,
манғит ва саройларда ҳам бойли уруғи бордир. Қадимда
йирик этник бирлик бўлган жағалбойли уруғи ҳам шу би-
лан боғлиқ қўшма этноним, бойлиларнинг бир бўлимидир .
Жағалбойлилар сариққипчоқлар , Тошкент қурамалари, За -
рафшон водийси найманлари таркибида ҳам бўлган. Шу-
нинг учун ҳам Ургут , Пастдарғом , Пайариқ туманларида
Жағалбой номли қишлоқлар мавжуд . Қозоқ , қирғиз ва

бошқирдларда
ҳам
жағалбайлы -жағалмайлы -жағалбай ,

яғалбай деган уруғ бўлган (147:342). Бу уруғ тамғаси учиб
бораётган жағалбой // жиғалтой қушига ўхшагани учун шун -
дай номланган ва унга -ли қўшимчаси қўшилиб этноойко-
ним ҳосил бўлган . Бойли этнонимининг мойли варианти
ҳам бўлиб , ўзбек уруғлари таркибидаги мойли болта уруғи
ҳам шу этнонимга алоқадордир . Челак туманида Мойли -
болта этноойконими бор .
Шундай қилиб, -ли форманти асос лексема -этнонимда
ифодаланган нарса -ҳодисага , белги хусусиятга, тушунча -
тасаввурга эгалик маъносини ифодалайди .
– чи форманти. Туркий тилларда от ясашга хизмат
қилувчи қадимий қўшимчадир (81:467–468). Бундай отлар
касб-ҳунарни , маълум одатга мойил бўлган шахс номини ,
ҳаракатнинг амалга ошуви учун хизмат қилувчи қурол во -
сита номини билдирган . Худди шу хилдаги маъноларни

128
ифодалаш учун эски ўзбек тилида ҳам хизмат қилган
(149:271; 2:64).
Ўзбек адабий тилида -чи қўшимчасининг янги сўз
ҳосил қилишдаги фаоллиги катта бўлиб , унинг вазифа ва
маъноси юзасидан мунозарали фикрлар мавжуд : “Бу аф -
фикс асосан от ясовчи ҳисобланади . Лекин шунга қарамай
сифат ясашда ҳам қўлланилади” (157:1,282). Шунинг учун
бўлса керак, -чи қўшимчасининг этимологияси ҳақида тур -
ли хил фикрлар мавжуд . Бу қўшимчанинг этимологияси

ҳақида
Н . Ф. Катанов,
М . Рясянен ,
Г. И .Рамстедт ,

А .Зайончковский ,
С. Броккельман ,
Э .В .Севортян ,

Н .А .Баскаков каби туркшунослар фикр билдирганлар
(79:106).
Ўзбек тилида этнонимларни ҳосил қилишда -чи
қўшимчаси фаол қатнашади . Самарқанд вилояти этноойко-
нимлари таркибида 20 тача этнонимлар - чи қўшимчаси би-
лан ясалган . Бу қўшимча ёрдамида ясалган этнонимларнинг
қуйидаги кўринишлари ҳосил қилинади:
1) асос этнонимдан англашилувчи машғулот билан
шуғулланувчи шахс номига ишора қилади: Темирчи , Буй-
рачи, Синчи, Пўлатчи , Пичоқчи, Балиқчи, Қўзичи кабилар;
2) маълум белгига эга бўлган шахс номидан ясалган эт -
нонимни англатади: Аючи, Уйирувчи , Чангароқчи , Ўтарчи ,
Қуччи, Қутчи , Гадойқутчи, Қарапчи каби.
Келтирилган этнонимлар - чи аффикси билан ясалган.
Шулардан Қўзичи этнооойконимига эътибор берайлик .
Қўзичи- ўзбек уруғларидан бирининг номи бўлиб, у этно -
ним. Этнонимияда ҳайвон номлари кўп , тотем саналган

129
ҳайвонлар номи этноним бўлиб қолган . Бунда - чи аффикси
кўплик , жамликни билдиради.
– лиқ //–лик форманти . Туркий тиллар тарихида бу
қўшимча қадимдан мавжуд . У дастлаб сифат ва от ясашга
хизмат қилган (81:437). Туркий ёзма обидалар тилида бу
қўшимча предметлар номини, абстракт отларни, пайт ва
ўлчов англатувчи сўзларни, шахснинг машғулоти ва
мавқеини билдирувчи лексемаларни ясашга хизмат қилган .
Эски ўзбек тилида абстракт ва нисбий от ясашга хизмат
қилишни таъкидлаганлар (149:269).
– лик //– лиқ қўшимчаси ўзбек тилида ўтмишда туб тур -
кий этнонимлар ҳосил қилишга хизмат қилган : ўз навбати -
да бу этнонимлар жой номига ўтган . Хўжалик , Қарлуқ , Ет-
тиуйлик сингари.
Ҳофиз Таниш Бухорий Қарлуқ этнонимини қарлиқ /қор-
лиқ -қор эгаси / сўзи билан изоҳлайди . Ўғузхон тоғда яшаш -
ни, қор ичида яшашни амр қилиб шундай лақаб қўйди, дей-
ди (34:1,73). Бу нарса халқ этимологиясига асосланган
фикрдир. Ҳақиқатда қарлуқлар туркий халқларнинг бир
тармоғидир (55:428). М .Кошғарий қарлуқларни туркман-
ларнинг бир гуруҳи сифатида тилга олади (80:1,439).
Қарлуқларнинг сўғд , тохарлар ватанига келиши VII асрга
тўғри келади .
Хуллас , -лик //- лиқ //- луқ қўшимчаси номлар таркибида

маълум
ҳодисанинг
мавжудлиги ,
аҳолининг
келиб

чиқишини ифодалашга хизмат қилади ва этнонимлар ясаш -
да фаол қатнашади .
– лоқ форманти. Бу қўшимчанинг ўзбекча этнонимларни
ҳосил қилиши , асосан, ўтмишда юз берган ва бундай этно -

нимларнинг намуналари

130
ҳозирги ўзбек тилида
ҳам

сақланган: Бурлоқ , Чувуллоқ (Жомбой ) кабилар . Аксарият
ишларда - лоқ қўшимчаси отнинг субъектив баҳо шакли
ҳосил қилувчи морфема сифатида изоҳланади (135:24).
Отларнинг -лоқ аффикси орқали ясалган модал шаклла -
ри Р . Икромова томонидан махсус ўрганилган (66). Баъзи
ишларда от туркуми от ясовчи -лоқ аффиксининг кичрай-
тириш-эркалаш аффикси -лоқ билан омонимлиги қайд эти-
лади (157).
Келтирилган Чувуллоқ аслида от ясовчи - лоқ аффикси
орқали ясалган. Чувуллоқ қўнғиротларнинг қанжиғали
бўлимидаги чўллик уруғининг бир шахобчасидир. Шундай
уруғ сариқ қипчоқ уруғ бирлашмаси таркибига ҳам кирган
(74: 131-133).

– ча
форманти . Бу
қўшичанинг
ясовчилик ,
сўз

ўзгартирувчилик ва форма ясовчилик хусусиятлари мав -
жуд. - ча қўшимчаси предметнинг кичиклиги, камлиги , но -
зиклиги , предметнинг ижобий ёки салбий томондан
баҳоланиши, предмет ҳақида тасаввур уйғотиш орқали
субъектив баҳо ифодалайди . -ча қўшимчаси ёрдамида туб
туркий этнонимлардан бир қатор этноойконимлар ясалган:
Мерганча , Найманча, Кичик найманча , Катта найманча ,
Қорача, Қорачақия кабилар .
– чак // – чоқ форманти . -ча қўшимчасига нисбатан - чак
//- чоқ аффикслари камроқ ишлатилади . - чак , - чоқ қўшимча -
лари этнонимлар ясашда ҳам иштирок этади :Бақалчоқ каби.
- чоқ аффикси қўшилган бақал // бақан сўзи орқали ифо -
даланган предметни кўрсатмайди , балки ўша предметни
кўрсатувчи сўз метафорик равишда ишлатилиб , у орқали

кишилар
тушунилади.
131
Қорақалпоқларнинг
қўнғирот

қабиласи таркибидаги бир уруғ бақанли деб аталган . Бу эт -
ноним бакал сифатида қабул қилиниб, - чоқ қўшимчаси му-
носабат маъносини ифодаловчи аффиксидир (148:81).
Бақалчоқ- бақанли уруғига мансуб кишилар яшайдиган жой.
– қ форманти . Туркий тилларда учровчи қадимий
қўшимча от, сифат , феълларни ясаш учун хизмат қилган
(81:470). Баъзи тадқиқотчилар бу қўшимчанинг сифат , от
ясаши устунлиги ҳақида фикр билдирадилар (149:267). - қ
қўшимчаси воситасида ўтмишда ясалган бир қатор этно -
нимлар Самарқанд этнойконимлари таркибида мавжуддир:
Чаноқ, Чиноқ, Сўзоқ , Чағаноқ сингари.
Бу этнонимлар ўзбек тили тарихида ясалган бўлиб , та-
рихий-традицион лексемалар қаторига киради.
– қа форманти. Баъзи ўзбекча этнонимлар таркибида уч-
райдиган каммаҳсул аффиксдир. Асосий сўздан англашил-
ган тушунчанинг, белги ёки хусусиятнинг камлигини ифода
қиладиган этнонимлар ясайди: Човқа кабилар. Манғит
қабиласи таркибига кирган қавмлардан бири чўқай -човқай -
човқа деб аталган. Чу - чов- тамға номи , ярим айлана эгик
шаклда бўлган , ўроқ тамғага нисбатан қайрилмароқ бўлган .
-қа аффикси -қай , гай - кай қўшимчаларининг вариантидир. -
қа аффикси чов сўзи этнонимга айланиш жараёнида
қўшилган, уруғ номи тамғаси асосида номланган.
– лар форманти . Туркий тилларда кўплик , миқдорий
ортиқлик маъноларини ифода қилувчи - лар қўшимчаси
қадимдан мавжуд (81:437).

132
Бу қўшимчанинг вазифалари А .Шчербак (149:260),
Ғ. Абдураҳмонов , Ш . Шукуров (2:28) лар томонидан кенг
таҳлил қилинган .

Ҳозирги
ўзбек
адабий
тилида -лар
қўшимчаси

ортиқлиқ, кўпликни баъзи ҳолларда ҳурмат, кесатиқ ,
муболаға маъноларини англатади . Шунинг учун ҳам - лар
аффиксининг генезиси ҳақида турли мақолалар мавжуд
(78:76-77). Топонимиядаги кўпгина этнонимлар - лар
қўшимчаси ёрдамида ясалган. С .Қораев бу аффикснинг то -
понимлар таркибидаги вазифаларига тўхталган ва мисол
сифатида Қарғалар, Шағаллар , Эчкилар каби этнонимларни
келтиради (71:26).
Этноойконимларда - лар кўпликни англатмайди , балки
этник гуруҳ ва унинг яшаш жойини билдиради . Самарқанд
вилояти этноойконимлари таркибида -лар қўшимчаси билан
ясалган қуйидаги этнонимларни учратамиз: Беклар , Мавр -
лар, Минглар , Сарилар , Сўпилар , Тожиклар , Хўжалар ,
Шайхлар, Қозоқлар кабилар .
Кўринадики , - лар қўшимчаси этнонимларни шакллан -
тиришда муҳим роль ўйнаган. Хуллас, ўзбекча аффикслар

ёрдамида
ясалган
этнонимлар
Самарқанд
вилоятида

кўпчиликни ташкил қилади ;