А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография

УЧИНЧИ БОБ
ЭТНОНИМ ВА ЭТНООЙКОНИМЛАРНИНГ
ЯСАЛИШИ ҲАМДА ГРАММАТИК ТУЗИЛИШИ
Тилнинг луғат таркибига кирувчи топонимлар маълум
даврда муайян ўзгаришларга учраб туради. Бундай
ўзгаришлар , ўз навбатида, тил лексикасининг ривожланиши
ва бойишини белгилайди . Тил лексикасидаги ўзгаришлар
тилнинг фонетик , морфологик, синтактик қурилишидаги
ўзгаришлардан фарқ қилади. Бунга асосий сабаб , биринчи-
дан, луғат таркибида юз берган ўзгаришлар тилнинг бошқа
соҳаларидаги силжишларга қараганда тезроқ ва кўпроқ
бўлади . Лексика , жумладан , топонимия жамият хаётида юз
берган иқтисодий , сиёсий, маданий -маърифий ўзгаришлар
ва янгиликларни у ўзида биринчилардан бўлиб ифода этади
(16). Бундай ўзгаришлар тилни янги тушунча ва тасаввур-
лар билан , уларни ифодалашга хизмат қилувчи янги сўзлар ,
яъни топонимлар билан бойиб боради . Шу билан бирга ,
маълум вақт ўтиши билан тил луғат таркибидаги , жумладан
топонимиядаги баъзи сўзлар истеъмолдан чиқади ёки улар
тилнинг нофаол (пассив ) қатламига ўтади . Иккинчидан , тил
луғат таркибида юз берувчи ўзгаришлар тез юз беради ва
уларни илғаш осондир. Учинчидан, тилда сўз ёки топоним -
ларни бирдан яратиш ва ижод қилиш , уларнинг тезда ис -
теъмолга кириши ва муваффақиятли қўлланиш ҳоллари
мавжуд (24:126).
Тил олдига қўйилган янги ижтимоий талабларни
қондиришда этнонимиядаги ўз қатлам муҳим роль ўйнайди .
107
Бирор янги тушунча ёки тасаввурни ифодалаш учун тил ,
аввало , ўз имкониятларидан фойдаланади. Ўзида имконият
топилмагандагина ўзга тилларга мурожаат этади. Мана шу
қонуниятга зид ҳолда бошқа тилдан олинган этнонимлар
кўп ҳолда кейинчалик ўз бирлик томонидан сиқиб чиқа-
рилади.
Ўз қатлам ўзлашма қатламларга мансуб этнонимлар-
нинг тилга сингишида ҳам муҳим роль ўйнайди . Тил
ўзлашма қатламига оид этнонимлар базасида янги этно -
нимлар ҳосил қилади ва улар ўз қатламига мансуб бўлади .
Масалан, хайтал ўрнида абдал, сармат ўрнида сирак,
сийроқ каби этнонимлар шаклланди . Бу ҳол ўзлашма бир -

ликларнинг
ҳисобланади.
тилда
ўрнашиб
қолишида
муҳим
омил

Ўзбек тилининг ўз қатламига мансуб этноойконимлар -
нинг ўзгариши ва бойиши икки йўл билан амалга оширила -
ди:
1. Ўз қатламга мансуб сўзлар , яъни туркий сўзлар база -
сида ривожланиш. Бунда икки хусусият кўринади соф тур -
кий этнонимлар мавжуд бўлади ва улар базасида ўзбек ти -
лида янги этноойконимлар ҳосил қилинади .
2. Ўзлашма қатлам базасида ривожланиш . Бунда араб ,
форс-тожик , мўғилча этнонимлар асосида этноойконимлар
ясалади.
Этнонимларнинг биринчи гуруҳи ўзбек тилида кўп аср -
лардан бери мавжуд бўлиб , улар ўзбек тили луғат таркиби -
нинг узвий қисми ҳисобланади. Жой номлари маълум
ҳудудларга тарқалган. Бу номлар аниқ ҳудуднинг маҳаллий
номлари бўлиб , тил тарихи ва диалектология соҳалари учун

108
ҳам ниҳоятда қимматли фактик материаллар ҳисобланади .
Улар бизни узоқ- узоқ замонларга етаклайди, ўша замонлар
да яшаган уруғлар , қабилалар , халқлар, элатлар , уларнинг
тиллари, лаҳжалари билан таништиради. Бунга ишонч
ҳосил қилиш учун жой номларининг пайдо бўлиш усуллари
билан танишишнинг ўзи кифоядир .
Ўзбек тили ривожининг бутун тарихи давомида ўз ички
имкониятлари негизида янги этнонимлар ва этноойконим -
лар ҳосил қилиш муҳим ўрин тутган.