A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Voyaga yetmaganlar orasidagi xuquqbuzarliklarning oldini olish 
ishlarini tashkil etishning ijtimoiy- psixologik asoslar: 
• oiladagi ko‘ngilsiz voqealarning oldini olish; 
• maktabdagi ko‘ngilsiz voqealarning oldini olish; 
• o‘smirga ba’zi guruhlarning salbiy ta’sir etishi; 
• tarbiyasi qiyin o‘smirda o‘zini o‘zi tarbiyalash va o‘zini ko‘rsa-
tishning paydo bo‘lishi.  
Voyaga yetmaganlar bilan ishlash bo‘yicha inspektor profilaktik 
ishlari turli usullarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Tarbiyaviy ta’sir 
etish usullari yakka, guruhiy va ommaviy ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. 
Yakka tartibda amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlar voyaga 
yetmaganlar bilan ishlashning asosiy ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. 
Unga ko‘ra, voyaga yetmaganlarni hisobga olish, uni ichki ishlar 
organlari bo‘limlariga chaqirish, ishga joylashtirish, o‘quv muassasalariga 
qaytarish, maxsus o‘quv maskanlariga joylashtirish, sport va boshqa 
seksiya, to‘garaklarga jalb etish va rasmiy ogohlantirish kabi harakatlar 
amalga oshiriladi. 

---

 204 
Nosog‘lom oilalar va norasmiy voyaga yetmaganlar guruhi guruhiy 
ko‘rinishdagi  tarbiyaviy ishlarni olib borishda profilaktik tadbirlarning 
obyekti hisoblanadi.  
Umumiy profilaktika choralari asosan beqaror oilalarning salbiy 
ta’sirini neytrallashtirish, muhtoj o‘smirlarga davlat va jamoat yordamini 
ko‘rsatish (vasiylik va homiylik o‘rnatish, mehribonlik uyi, maktab-
internatga yuborish, o‘qishga yoki ishga joylashtirish), voyaga yetmagan-
larga ta’lim-tarbiya berish bilan shug‘ullanuvchi muassasalar faoliyati-
dagi kamchiliklarni bartaraf etish, o‘smirlarning dam olishini oqilona 
tashkil etish, voyaga yetmaganlar qonun hujjatlariga rioya etishi ustidan 
nazorat olib borish va hokazolarni nazarda tutadi. 
Ommaviy ko‘rinishdagi tarbiyaviy ishlarning maqsadi, guruh yoki 
aniq shaxs bo‘lishidan qat’i nazar, profilaktik ta’sir etish hisoblanadi. 
Ularga xodimning aholi oldida, ommaviy axborot vositalari, ya’ni radio, 
televideniye va matbuotda chiqishlari (bunday chiqishlarda oilada, jamoat 
tashkilotlarida foydalanmagan va ta’sir etilmagan tarbiyaviy ishlardan 
foydalaniladi. Bunda doimo shuni ta’kidlash kerakki, tarbiya va profi-
laktik ishlarni amalga oshirish jarayonidagi kamchiliklar o‘smirdan 
mas’uliyat hissini kamaytirmaydi, tarbiyachi tarbiya uchun javob bersa, 
jinoyatni kim sodir etgan bo‘lsa o‘sha javobgar bo‘ladi) va omma 
oldidagi suhbatlar, hududdagi ta’lim muassasalari va boshqa turli 
tashkilotlarda amalga oshiriladi. 
Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bilan profilaktik ishlarni amalga 
oshirish jarayonida ularning yoshga oid o‘ziga xos sifatlarni va oilaviy 
sharoitidagi ma’naviy qadriyatlarni shakllanganlik darajasini inobatga 
olishi kerak. Shuning uchun yuqorida ta’kidlanganidek, o‘smir va 
bolalarni o‘rab turgan mikromuhitdagi salbiy ta’sirlarni bartaraf etish 
zarur bo‘ladi. Voyaga yetmaganlar bilan yakka tartibdagi profilaktik 
ishlarni amalga oshirishda huquqiy, ma’naviy, axloqiy,  vatanparvarlik 
ruxida tarbiyalash orqali amalga oshiriladi. 
Voyaga yetmaganlar bilan profilaktik ishlarni amalga oshirish 
usullari turlicha bo‘lib, ulardan suhbat usuli keng tarqalgan ommaviy usul 
hisoblanadi. O‘smir va bolalar bilan yakka tartibda profilaktik suhbatni 
amalga oshirish jarayonida ularning psixologik o‘ziga xosligini, ya’ni: 
ko‘ngli nozikligi, arzimagan narsaga xafa bo‘laverish, jizzakilik, qo‘rquv 
va tashvishga beriluvchanligi, g‘azablanganligi, qasoskorlik, tajovuz-
korlik, taqlid qilishga moyilligi va boshqalarni hisobga olish darkor.  
Voyaga yetmaganlar bilan ishlash jarayonida ishonch hissini 
uyg‘otish har bir profilaktika inspektorlaridan katta mas’uliyat talab etadi. 

---

 205 
Shu sababli suhbatni rasmiy ohungda emas, balki do‘stona munosabatlar 
orqali boshlash, hamda suhbatning asosiy mazmuniga birdan berilmaslik 
tavsiya etiladi. Suhbat mobaynida ishonch hissini uyg‘otish profilaktika 
inspektorining samimiy munosabati orqali boshlanadi, o‘smirning bergan 
savollariga oddiy harakat va so‘zlar yordamida munosabat bildirish unda 
yaxshi taassurot qoldiradi. 
Profilaktika inspektori suhbat mobaynida o‘smirning ota-onasi yoki 
sinf rahbarini taklif etsa, uning tarbiyaviy ahamiyati yanada ko‘proq 
bo‘ladi. Bunday holatda profilaktika inspektori ko‘proq maslahatchi 
vazifasini bajaradi, ya’ni yaqinlariga farzandining o‘qish yoki ishlashga 
xohish-istagi yo‘qligini, jamiyatda qabul qilingan axloqiy normalarga zid 
bo‘lgan harakatlarni amalga oshirayotganligini misollar bilan keltirib 
o‘tadi,  qonunlarni tushuntirib, izohlab beradi. 
Profilaktika inspektori o‘smirning ota-onasi bilan hamkorlikdagi 
sa’y-harakatlari orqali unga tarbiyaviy ta’sir etishlari kerak. Ushbu 
tarbiyaviy jarayon, agar o‘smirning ota-onasining o‘zi nosog‘lom turmush 
tarzini olib borayotgan bo‘lsa, tarbiyaviy jarayonni ancha murakkab-
lashtiradi.  
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda profilaktika inspektorlari 
voyaga yetmaganlarni jamoat ishlariga, ijtimoiy zarur mashg‘ulotlarga  
ko‘proq jalb etishlari tavsiya etiladi, bunda o‘smirda ijobiy qiziqish va 
ehtiyojlar paydo bo‘ladi, ma’naviy-irodaviy sifatlar, kerakli va zarur 
odatlar shakllanadi.  
Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish bilan bog‘liq 
barcha choralar uning bosh vazifasini amalga oshirish –shaxs buzilishi 
boshlanishini to‘xtatishga, uning ayrim salbiy xususiyatlariga barham 
berishga, shuningdek kriminogen omillar ta’siriga chek qo‘yishga 
qaratilishi lozim. Profilaktika chora-tadbirlari tarbiyasi og‘ir o‘smirlar 
g‘ayriijtimoiy xulq-atvorining yanada xavfliroq shakllarga o‘tishini 
to‘xtatishlari, ular kelajakda to‘g‘ri yo‘lga kirib, faol hayotiy nuqtai 
nazarni egallashlarini ta’minlashi lozim.  
Jiddiy kamchilik shundan iboratki, voyaga yetmaganlar huquqni 
muhofaza qiluvchi organlar va jamoat tashkilotlarining profilaktik ta’siri 
doirasiga asosan huquqbuzarliklar sodir etganlaridan keyin tushadilar.