Falsafa usullari. Dialektika va metafizika

Falsafa usullari. Dialektika va metafizika
Dialektika (yunoncha. Dialektika) suhbatni olib borish, fikr yuritish sanʼati degan maʼnoni anglatadi. Zamonaviy ma'noda dialektika - voqelikni bilish nazariyasi va usuli, dunyo birligi va tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining umuminsoniy qonuniyatlari haqidagi ta'limotdir.
Dunyoning ilmiy dialektik qarashi falsafaning uzoq davom etgan taraqqiyoti davomida shakllandi. Dialektika elementlari qadimgi Sharq, Hindiston, Xitoy, Gretsiya, Rim faylasuflarining ta'limotlarida mavjud edi. Bugungi kunda uning uchta tarixiy shakllarini ajratib ko'rsatish mumkin - qadimgi davrlarning stixiyali dialektikasi, nemis klassik falsafasining idealistik dialektikasi va zamonaviylikning materialistik dialektikasi.
QADIMLARNING SPANAL DIALEKTIKALARI Qadimgi Yunoniston falsafasida, Efeslik Geraklitning mulohazasida eng aniq ifodalangan.
Geraklitning fikricha, hamma narsa oqadi va o'zgaradi, hamma narsa mavjud va bir vaqtning o'zida mavjud emas, doimiy paydo bo'lish va yo'q bo'lish jarayonida. Geraklit narsalarning o'z qarama-qarshiligiga aylanishini tushuntirishga harakat qildi. Mana uning mulohazalari parchalaridan biri: “Bizda bir va bir xil - tirik va o'lik, uyg'oq va uxlayotgan, yosh va qari. Axir, bu o'zgargan - bu va aksincha, o'zgargan - bu ".
Bir vaqtning o'zida bir qancha dialektik muammolarni Eleyalik Zenon qo'ygan. Aristotel hatto Zenonni "dialektika ixtirochisi" deb atagan.
Idealistik asosda Sokrat va Platon maktablarida spontan dialektika rivojlandi. Sokrat dialektikani argumentda qarama-qarshi fikrlarning to'qnashuvi orqali haqiqatni kashf qilish san'ati deb qaradi. U birinchi bo‘lib “dialektika” atamasini kiritgan. Aflotun dialektikani mantiqiy usul deb atadi, uning yordamida narsalarni bilish - g'oyalar, fikrning quyi tushunchalardan yuqori tushunchalarga ko'chishi mavjud.
Dialektik tafakkur elementlarini antik materializm va idealizmning koʻpgina vakillarining falsafiy taʼlimotlarida, ulardan keyingi falsafiy taʼlimot va maktablarda uchratish mumkin, ammo bularning barchasi stixiyali dialektika edi.
Nemis klassik falsafasining IDEALSTIK DIALEKTIKASI (Kant, Shelling, Hegel) dunyoning dialektik ko‘rinishini o‘rnatishda muhim rol o‘ynadi. Idealistik dialektika Gegel falsafiy tizimida rivojlanishning eng yuqori bosqichiga chiqdi.
Dialektika orqali Gegel nafaqat polemika, bahs-munozara, suhbat san'atini, balki dunyoning ma'lum bir ko'rinishini ham tushundi. Uning uchun dialektika voqelikni anglash usuli bo‘lib, u dunyoning nomuvofiqligini, uning o‘zgarishini, hodisalar, narsa va jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligini, sifat o‘zgarishlarini, eskirgan va eskirganni inkor etish orqali pastdan yuqoriga o‘tishni hisobga oladi. yangi, o'sib borayotganini tasdiqlash.
Biroq, Hegel dialektikasi falsafaning asosiy savoliga idealistik yechim asosida ishlab chiqilgan va to'liq mos kela olmadi. G'oyalar dialektikasida Gegel faqat narsalar dialektikasini taxmin qildi. Gegelning fikricha, tevarak-atrofdagi olamning rivojlanishi «mutlaq g‘oya», tasavvufiy «dunyo tafakkuri»ning o‘zi haqida fikr yuritish jarayonida o‘z-o‘zini rivojlantirishi bilan belgilanadi.
Dialektikaning eng yuqori tarixiy shakli uning marksistik modeli - ZAMONNING MATERIALIST DIALEKTIKASI edi. Marks Gegelning idealistik dialektikasini tadqiq qilib, materialistik jihatdan qayta ishlab, uni idealizm va tasavvuf unsurlaridan xalos qildi. U nafaqat gegeldan farq qiladigan, balki unga bevosita qarama-qarshi dialektika yaratdi. Marksning o'zi bu haqda shunday yozgan: "Gegel bilan dialektik uning boshida turadi. Mistik qobiq ostidagi oqilona yadroni ochish uchun uni oyoqqa turg'izish kerak ».
Materialistik dialektikada rivojlanish jarayonining o'zi qanday tushuniladi? U eng pastdan eng yuqoriga, oddiydan murakkabga harakat sifatida, sifat o‘zgarishi, keskin jarayon sifatida, fundamental sifat ko‘tarilishlari – inqiloblarni nazarda tutadi. Bundan tashqari, bu harakat yopiq doira ichida va to'g'ri chiziqda emas, balki qo'lda erkin chizilgan spiralda sodir bo'ladi. Ushbu spiralning har bir burilishi avvalgisiga qaraganda chuqurroq, boyroq, ko'p qirrali bo'lib, yuqoriga qarab kengayadi. Dialektika taraqqiyot manbasini predmet va hodisalarga xos bo‘lgan ichki qarama-qarshiliklarda ko‘radi.
Dialektikaning eng muhim tamoyili universal bog'lanish tamoyilidir. Atrofimizdagi dunyo nafaqat rivojlanayotgan moddiy shakllanishlardan, balki o'zaro bog'langan ob'ektlar, hodisalar, jarayonlardan ham iborat. Zamonaviy ilm-fan hodisalar va voqelik ob'ektlarining o'zaro bog'liqligi va shartliligini tasdiqlovchi ko'plab ma'lumotlarga ega. Shunday qilib, bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiluvchi elementar zarralar atomlarni hosil qiladi. Atomlarning o'zaro bog'lanishi molekulalarni beradi, molekulalar so'l jismlarni hosil qiladi va hokazolar galaktikalar va metagalaktikalargacha.
Shunday qilib, narsa va hodisalarning umuminsoniy aloqasi va o'zaro bog'liqligi moddiy olamning muhim belgisidir. SHuning uchun fanni bilish uchun uning barcha tomonlarini, bog’lanishlarini o’rganish zarur. Moddiy olamning narsa va hodisalari xilma-xil bo‘lgani uchun ularning o‘zaro aloqalari va o‘zaro ta’siri ham xilma-xildir.
Dialektika hamma narsani o'rganmaydi, balki moddiy va ma'naviy dunyoning barcha sohalarida sodir bo'ladigan eng umumiy, muhim aloqalarni o'rganadi. Bu bog`lanishlarni o`z ongida aks ettirib, inson ob'ektiv dunyo qonuniyatlarini ochadi, bilish kategoriyalarini rivojlantiradi. Umumiy qonunlarni bilish amaliy o'zgartiruvchi faoliyat, ijodkorlikning ajralmas shartidir.
Dialektika tamoyillariga, shuningdek, determinizm tamoyili, ya'ni hodisalarning umumbashariy sababiyligi, ko'rib chiqishning ob'ektivlik printsipi, haqiqatning konkretligi va boshqalar kiradi.
Dialektika tamoyillarini faqat uning asosiy tushunchalari - kategoriyalari va qonuniyatlari orqali ifodalash va konkretlashtirish mumkin.
«Kategoriya» atamasi (yunoncha. Kategoriya — aytish, guvohlik, ishora) voqelik va bilishning eng umumiy va muhim xossalari, tomonlari, aloqalari va munosabatlarini aks ettiruvchi shunday tushunchalarni (tafakkur shakllarini) anglatadi.
QONUN - hodisalarning ichki takrorlanuvchi, muhim aloqasi bo'lib, ularning zaruriy rivojlanishini belgilaydi. U hodisalar o'rtasidagi sababiy va barqaror munosabatlarning, takrorlanuvchi muhim munosabatlarning ma'lum tartibini ifodalaydi.
Qonunlarni umumiylik darajasiga ko'ra tasniflash mumkin. Umumiy, umumiy va xususiy qonunlarni farqlang.
Materialistik dialektikaning asosiy qonunlari quyidagilardan iborat: qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi qonuni; miqdor va sifat o'zgarishlarining o'zaro o'tish qonuni; inkorni inkor qilish qonuni.
QARShI QARSHILAR BIRTILIGI VA KURASI QONUNI. Bu qonun dialektikaning o‘zagi hisoblanadi. Va bu tasodifiy emas, chunki u dialektik o'zgarish, rivojlanish sababini, manbasini ko'rsatadi. Bu qonunga ko'ra, har bir narsa va hodisa ichki qarama-qarshiliklar bilan tavsiflanadi. Ular o'zaro munosabatda bo'lishadi: bir-birlarini taxmin qilishadi va o'zaro kurashadilar. Aynan ichki qarama-qarshiliklarning kurashi moddiy olam hodisalarining o'z-o'zini harakati, o'z-o'zini rivojlantirish manbai bo'lib xizmat qiladi. harakatlantiruvchi kuch ularning o'zgarishlari.