A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

Nazorat savollari 
1. Agrosanoat majmuasining ahamiyati nimada? 
2. Agrosanoat integratsiyasi deganda nimani tushunasiz? 
3. Mintaqada qishloq xo‗jaligida olib borilayotgan islohotlarni so‗zlab 
bering? 
4. Mintaqamizda suv resurslari bilan ta‘minlanishi va undan oqilona 
foydalanish to‗g‗risida o‗z mulohazalaringizni yuriting? 
5. Iqlim o‗zgarishining salbiy oqibatlari haqida fikr yuriting? 
6. Mintaqada qishloq xo‗jaligida jiddiy ekologik muammolar va 
ularning yechimlari nimada?

---

226
8-MAVZU. TRANSPORT, AXBOROT KOMMUNIKATSIYA 
INFRATUZILMASINING MINTAQAVIY RIVOJLANISH 
XUSUSIYATLARI 
Reja: 
8.1. Mintaqada transport tizimining ahamiyati 
8.2. Mintaqada transport tizimini isloh qilish muammolari va 
vazifalari 
8.3. Kommunikatsiya korxonalarini rivojlantirish istiqbollari 
8.4. Telekommunikatsiya xizmatlari sohasi rivojlanishi 
Tayanch tushuncha va iboralar: 
transport,
 
transport infrastrukturasi, 
temir yo‗l, havo, daryo transportlari, metropoliten, magistral quvur, 
transport xizmatlari bozori, temir yo‗l zichligi, logistika markazi, optik 
tolali liniyalar, telekommunikatsiya. 
 
8.1. Mintaqada transport tizimining ahamiyati 
Transportning asosiy vazifasi keng aholi ommasi hamda milliy 
iqtisodiyot korxona va tashkilotlarining transport xizmatiga bo‗lgan barcha 
talab-ehtiyojlarini tula va yuqori sifat bilan kondirishdan iborat. 
O‗zbekistonning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini mustaxkamlash va 
uning jahon uyushmasiga kirib borishi uchun mukammal transport tizimiga 
ega bo‗lish kerak. Turli xil transport vositalari sanoat va qishloq xo‗jalik 
mahsulotlarini ishlab chiqarish va uni iste‘molchilarga o‗z vaqtida, isrof 
qilmasdan etkazishda faol ishtirok etadi. Aholini bir manzildan ikkinchi bir 
manzilga etkazishda ham transportning ahamiyati kattadir. 
Transport ishlab chiqarish tizimida muhim o‗rin tutishi bilan birga u 
har qanday hudud xo‗jaligi majmuasining zaruriy o‗rini bo‗lib xizmat 
qiladi. Uning rivoji tufayli hududlarni iqtisodiy jihatdan ixtisoslashtirish 
mumkin. 
Transport infrastrukturasi va yo‗l tarmoqlarining samarali rivojlanishi 
kadrlarning 
qishloqlarda 
mustaxkam 
urnashib 
kolishiga, 
mehnat 
resurslaridan unumli foydalanish imkonini yaratadi. 
So‗nggi 
yillarda 
mamlakatimizda 
transport 
va 
transport 
kommunikatsiyalari sohasini rivojlantirish, tashishlarning yuqori darajadagi 
xavfsizligini ta‘minlash, transport sohasidagi boshqaruv tizimini 

---

227
takomillashtirish, soha uchun malakali mutaxassislarni tayyorlashga 
yoʻnaltirilgan keng ko‗lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi. 
Iqtisodiyotni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari va amalga 
oshirilayotgan islohotlar respublikaning geografik joylashuvini inobatga 
olgan holda transport xizmatlarining sifatliligi va ommabopligini 
ta‘minlashga yo‗naltirilgan yagona transport siyosatini shakllantirish va 
amalga oshirish, sohani boshqarishning zamonaviy texnologiyalari va 
intellektual tizimlarini joriy etishda alohida ahamiyatga ega ekanligini 
ko‗rsatmoqda. 
Transport 
sohasidagi 
davlat 
boshqaruvi 
tizimini 
tubdan 
takomillashtirish, respublikaning investitsiyaviy jozibadorligi va eksport 
salohiyatini oshirish, transport kommunikatsiyalarini strategik rivojlantirish 
va barqaror faoliyat ko‗rsatishini ta‘minlash maqsadida, shuningdek, 2017-
2021 yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor 
yo‗nalishi bo‗yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarga 
muvofiq O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 1 fevraldagi 
«Transport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish 
chora-tadbirlari to‗g‗risida»gi Farmoni qabul qilindi. Unga ko‗ra
45
: 
Vazirlik avtomobil, temir yo‗l, havo, daryo transportlari, metropoliten, 
shuningdek, yo‗l xo‗jaligini rivojlantirish sohasidagi yagona davlat 
siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‗yicha davlat boshqaruvi 
organi hisoblanadi; 
Vazirlik transport va yo‗l xo‗jaligi sohasidagi tashkilotlar faoliyatini 
normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilish, litsenziya va ruxsatnomalar berish, 
sertifikatlashtirish, samarali texnik va tarif siyosatini amalga oshirish yo‗li 
orqali davlat tomonidan tartibga solish vazifasini amalga oshiradi. 
Mamlakat transport tarmog‗i temir yo‗l, avtomobil, aviatsiya, quvurlar 
va daryo suv yo‗llaridan iborat. Transportning barcha turlari yordamida 
Respublikada xar yili halk xo‗jaligi uchun zarur bo‗ladigan turli-tuman 
yuklar va yo‗lovchilar tashiladi. 
Transport infratuzilmasi - transport tizimini ishlashi uchun shart-
sharoit yaratadigan va mintaqa iqtisodiyotining asosiy tarmoqlaridan biri 
bo‗lib, hududlarning hududiy yaxlitligini va uning iqtisodiy makonining 
birligini ta‘minlaydi,
45
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 1 fevraldagi ―Transport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi Farmoni. Manbaa uzA. 

---

228
Shuning uchun transport infratuzilmasini rivojlantirish mintaqada 
iqtisodiy o‗sishning innovatsion modelini amalga oshirish va aholining 
hayot sifatini yaxshilash uchun zarur shartidir. 
Infrastruktura majmui sifatida mintaqada transport infratuzilmasi 
o‗ziga xos xususiyatlarga mos keladi. Shu bilan birga, transport 
infratuzilmasining iqtisodiy mazmuni va mintaqani tashkil etuvchi 
xususiyati bilan belgilanadigan muhim tayanch vazifasi mintaqaviy va 
mintaqalararo transport-iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishdir. 
«Mintaqaning transport infratuzilmasi» tushunchasini aniqlashga 
yondashuvlarda zamonaviy iqtisodiyotda «transport infratuzilmasi» 
tushunchasini aniqlashda uchta asosiy uslubiy yondashuv mavjud – bular 
investitsiyaviy jozibadorlik ko‗rsatkichi orqali texnokratik, funktsional va 
iqtisodiy yondoshuvlar.
Birinchi yondashuv doirasida transport infratuzilmasi deganda 
transport jarayonining tez va uzluksiz bajarilishini ta‘minlaydigan 
texnologik majmua bo‗lgan mintaqaning o‗ziga xos muhandislik-texnik 
infratuzilmasi tushuniladi. Transport infratuzilmasi «muhandislik 
infratuzilmasining bir qismi, shu jumladan yuk va yo‗lovchilar tashishni 
ta‘minlovchi transport kommunikatsiyalari va qurilmalari kompleksi» deb 
tushuniladi.
Ikkinchi yondashuv doirasida transport infratuzilmasi transport 
jarayonini uzluksiz va tezkor amalga oshirish uchun sharoitlarni ta‘minlash 
uchun ma‘lum funktsiyalarning maxsus birikmasi sifatida belgilanadi.
Uchinchi 
yondashuvda 
transport 
infratuzilmasi 
mintaqaviy 
infratuzilma kapitalining bir turi hisoblanadi. Shunday qilib, mintaqaviy 
transport infratuzilmasi deganda mintaqaviy transport infratuzilmasi 
markazi ya‘ni. «O‗ziga xos ijtimoiy xususiyatga ega bo‗lgan kapitalning 
ma‘lum bir turi, transport infratuzilmasi mintaqaga nafaqat iqtisodiy, balki 
ijtimoiy-madaniy xususiyatlarga ham foyda keltirishi mumkin va bu uni 
amalga oshirishdan sinergistik samara beradi». 
Bizning fikrimizcha, «transport infratuzilmasi» tushunchasini aniqlash 
uchun ikkita yondashuv - funktsional va iqtisodiy kombinatsiyani qo‗llash 
samaraliroq bo‗ladi. Bu quyidagi qoidalarga bog‗liq: 
birinchidan, yuqorida ta‘kidlab o‗tilganidek, infratuzilma birinchi 
navbatda ma‘lum funktsiyalar majmui bo‗lib, ular tashkiliy (mintaqaning 
funktsional elementlari o‗rtasidagi munosabatni amalga oshirish), ishlab 

---

229
chiqarish va ijtimoiy (tovarlar va odamlarni tashish jarayonini uzluksiz va 
tezkor amalga oshirish uchun shart-sharoitlarni ta‘minlash).
Iqtisodiy mohiyati va mintaqani tashkil etuvchi xususiyati bilan 
belgilanadigan transport infratuzilmasining asosiy markaziy funktsiyasi 
mintaqaviy va mintaqalararo transport-iqtisodiy munosabatlarni amalga 
oshirishdir.
Ikkinchidan, iqtisodiyotning aksiomatik nazariyasi narxni tizimni 
tashkil etuvchi omil va bozor iqtisodiyotining universal ko‗rsatkichi 
sifatida ko‗rib chiqiladi, transport infratuzilmasini yaratish va ishlatish esa 
investitsiyalarsiz imkonsizdir. Shu bilan birga u iqtisodiyotning kapital 
talab qiladigan va inertsial tarmoqlaridan biri hisoblanadi.
Shuning uchun transport infratuzilmasi xarajatlar omili rivojlanishda 
hal qiluvchi rol o‗ynaydi. 
Transport infratuzilmasining barcha iqtisodiy omillarini ekzogen 
(asosiy) va endogenlarga bo‗lish mumkin.
Transport infratuzilmasi tannarxini shakllantiruvchi asosiy omillar 
qatoriga quyidagilar kiradi:
- mintaqada ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo‗lgan talab va taklif 
nisbati;
- vaqt va tavakkalchiliklarni hisobga olgan holda mintaqaning xo‗jalik 
yurituvchi subektlari tomonidan olinadigan daromadlar;
- infratuzilmani boshqarish darajasi.
Transport infratuzilmasining tarkibi va ahamiyati o‗ziga xos 
xususiyatlari bilan belgilanadigan endogen omillar soni quyidagilarni o‗z 
ichiga oladi:
- transport infratuzilmasi obyektlarini qurish va yangilash uchun zarur 
bo‗lgan investitsiya manbalarining hajmi va shakli;
- yuk tashish hajmi, ularni amalga oshirish uchun foydalanish 
xarajatlari hajmi va tarkibi;
- transport infratuzilmasidan foydalanish va texnik xizmat ko‗rsatish 
xarajatlarining hajmi va tarkibi. 
Uchinchidan, transport infratuzilmasi mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolarini hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Hududiy 
korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlarni yaratishda va 
uning yakuniy qiymatini shakllantirishda, ijtimoiy obyektlardan hududda 
foydaanish imkiniyatlarini amalga oshirishda, aholining transport 
harakatchanligini ta‘minlashda va mintaqaviy infratuzilmaning ushbu 

---

230
turiga yuklatilgan vazifalarni bajarish orqali yalpi hududiy mahsulot ishlab 
chiqarishda bevosita hissa qo‗shadi. 
Shu bilan birga, transport infratuzilmasiga investitsiya qilingan kapital 
hajmi 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
mintaqaning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish 
sur‘atlariga bog‗liq. 
Amalga oshirilgan taxminlarga asoslanib, bizning fikrimizcha, 
mintaqaviy transport infratuzilmasi - mintaqaning hududiy yaxlitligini 
ta‘minlash va uni funktsiyalarini amalga oshirish orqali ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning 
sinergetik 
samarasini 
yaratish 
uchun 
transport 
infratuzilmasi imkoniyatlarida namoyon bo‗ladigan o‗ziga xos mintaqaviy 
xususiyatga ega bo‗lgan infratuzilma kapitalining alohida turi sifatida 
tushunilishi kerak.
Mavjud yondashuvlardan farqli o‗laroq, transport infratuzilmasi 
rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda, ma‘lum bir hududning 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta‘sirini chuqurroq o‗rganish imkonini 
beradi. 
Shunday qilib, ma‘lum bir hududning transport infratuzilmasini 
rivojlantirish infratuzilmani tashkil etuvchi omillar va iqtisodiyotda 
shakllangan sharoitlarning ta‘siri bilan belgilanadi va mintaqaning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishining hal qiluvchi omillaridan biri hisoblanadi. 
Ma‘lumki, mamlakatimiz uchun zamonaviy va rivojlangan transport 
infratuzilmasi haqiqatan ham kelajakka yo‗l desak hech qanday mubolag‗a 
bo‗lmaydi. Bu iqtisodiy o‗sish va iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish 
yo‗liga sifatli o‗tish uchun strategik ahamiyatga ega. Mintaqaviy va xalqaro 
hamkorlikning yangi imkoniyatlari haqida gapirmasa ham bo‗ladi. 
Zamonaviy iqtisodiyotda transport sanoatining roli juda katta. Uning 
samaradorligi boshqa sohalarning ishlashiga va shuning uchun 
mamlakatning iqtisodiy farovonligiga bog‗liq. 
Transport xizmatlari bozori dunyodagi eng dinamik bozorlardan 
biridir. Iqtisodiyotning o‗sishi transport, ekspeditorlik va logistika 
xizmatlari bozorining jadal o‗sishi bilan birga keladi. Hozirgi vaqtda 
mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o‗zgarishlardan biri muqarrar va birinchi 
navbatda transport va logistika infratuzilmasini jadal modernizatsiya qilish 
va qurish zarurligidan kelib chiqib amalga oshirilmoqda. 
O‗zbekistonda hozirgi davrdagi transport strategiyasining maqsadlariga 
to‗liq mos keladigan transport infratuzilmasini rivojlantirishda mintaqaviy 
jihatlarni kuchaytirish dolzarb vazifa sifatida qaralmoqda. Bu nafaqat 

---

231
transport infratuzilmasini rivojlantirish bo‗yicha loyihalarni amalga 
oshirish bilan bog‗liq balki transportning turli turlari va transport 
xizmatlaridan foydalanuvchilar o‗rtasida o‗zaro hamkorlikni rivojlantirish 
va muvofiqlashtirishni rivojlantirishni ham talab etadi. Transport yo‗laklari 
va integratsiyalashgan transport markazlarini faol rivojlantirish bugungi 
kunning dolzarb masalalaridan biridir. Shubhasiz, transport infratuzilmasini 
rivojlantirmasdan turib, iqtisodiy o‗sishni ta‘minlash mumkin emas. 
Ushbu sohada amalga oshirilayotgan keng ko‗lamli islohotlar 
natijasida 2017-yilda O‗zbekistonda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot 
hajmining 12,6 %i transport va aloqa tarmog‗iga to‗g‗ri keldi. Bu 
ko‗rsatkich 1990-yilda 5,9 %, 1995-yilda 8,4 %, 2000-yilda esa 7,7 %ga 
teng bo‗lgan. Demak, transport va aloqa tarmog‗ining yalpi ichki 
mahsulotdagi salmog‗i oshib bormoqda. Sanoat va qishloq xo‗jaligida 
ishlab chiqarishning o‗sishi, keng miqyosdagi kapital qurilishi va transport 
moddiy texnika bazasining yuksalishi bilan hamohang holda yuk va 
yo‗lovchilar tashish hajmlari ham ortdi. Jumladan, 2010 yildan 2017 
yilgacha yo‗lovchi tashish 34,5 %, yo‗lovchi aylanmasi 51,7 %, yuk tashish 
37,9 %, yuk aylanmasi 19,1 % ga ko‗paydi.