V III bob
B U X O R O D A V L A T ID A G I T IB B IY O T
IX —X asrlarda Buxoro davlatida ham ilm -fan va m adaniyat tez sur’atlar
bilan rivojlana b oshladi. B uxoro h u k m d o rlari X orazm
sh o h larig a taqlid
q i lib , o ‘z s a r o y la r i d a o l i m l a r , f a y la s u f la r , s h o i r l a r v a s a n ’at
n am oyand alariga o ‘rin berib, u larn i q o ‘lla b -q u w a tla d ila r.
0 ‘sha davrda B uxoro davlati Y aqin S harq m iqyosida eng rivojlangan
davlatlardan biriga aylangan edi. Bu yerda boshqa fanlar qatorida tibbiyot
ilmi ham yuksak darajaga ko ‘tarilgan edi. B uxoroda ko‘p k o ‘zga k o ‘ringan
h ak im lar yashagandilar. S h u la rd an eng m ash h u ri A bu Ali ibn S inodir.
ABU ALI IBN SIN O
A bu Ali ibn S ino (A bu Ali al-H u sa y n ibn
A bdulloh ibn a l-H a sa n
ibn Ali ibn S ino) 980- (370 hijriy) yilda B uxoro yaqinidagi A fshona
n o m li q is h lo q d a ta v a llu d to p g a n . M a s h h u r ta r ix c h i A b u B a k r
N arshahiyning yozishicha A fshona ilgari kattagina shah ar b o ‘lgan. So ng
vaqt o ‘tish i bilan u o ‘z m avqeyini y o ‘qotib, k ichikroq q ish lo qq a aylanib
qolgan va Isfana, deb atala boshlagan. Bu qishloq hozir yana A fshona deb
atalm oqda.
.
Ibn S in o n in g o ‘zi tarjim ai
h o lid a yo zish ich a, u n in g otasi A b du llo h
ibn H asan A fshonaga q o ‘shni b o ig a n H u rm ay so n (h o z ir R o m ito n )
q ishlog‘ida m a ’m uriy xizm atga b oshliq b o ‘lgan. K o ‘p ch ilik tarix c h ilar
A bdulloh ibn H asan soliq yig‘uvchi edi, deb yozadilar. D em ak, u soliq
yig‘u v ch ilarn in g b oshlig‘i b o ‘lgan.
H urm ay so n B uxoro m uzofotidagi y irik qish lo q larn in g b in bo lgan.
A tro f q ishloqlardan yig‘ilgan soliqlarni dastlab, shu yerga to plab, so ng
podshoh xazinasiga topshirgan b o isa la r kerak. Soliq yig‘uvchilik darom adh
ish. A b dulloh b u ishga b o sh ch ilik qilgani u c h u n
a n c h a b adav lat kishi
b o ‘lgan. U o ‘z vazifasiga ko‘ra H urm ayson atrofidagi qishloqlarga tez-tez
b orib tu rg an . S h u la rd an b irid a A fshona q ishlog ‘ida bir h u sn d o r qizm
k o ‘rib u n i yo qtirib qolib, u y lan ad i va un in g oilasiga k o ‘ch ib kelib, shu
o ilad a yashay b o shladi. Bu o ilad a d a stla b H usayn (ibn S in o ), so ‘ng
M ah m u d ismli ikki og ‘il tu g ‘iladi.
A b d u llo h ibn H a sa n o ‘z d a v rin in g ilg co r fik rli m a ’n f a tp a r v a r
kishilaridan b o ‘lgan. Ilm -fanni qadrlagan, o ‘zi ham b a’zi fanlarga (falsafa,
riyoziyot, ilohiyo t) q iziqqan. U o ‘z b o lalarin i ham o ‘qim ishli kishilar
b o ‘lib y etishishlari u c h u n h arak at qilgan. S hu m aq sad d a b o ‘lsa kerak,
k atta o ‘g ‘li H usayn m ak tab yoshiga y etganida o ‘z o ilasini ilm o ‘ch o g ‘i
71
b o 'lg a n B u x o ro g a k o 'c h ir ib olib kelgan .
B u x o ro d a A b d u llo h
H u s a y n n i d a s tla b ,
o d atd ag id e k , sh ah a rd ag i yaxshiroq h iso b
lan g an m u su lm o n c h a d in iy m ak tab lard an
biriga o ‘qishga bergan. Bu yerda H usayn arab
a lifb o sid a n savod c h iq a rg a n id a n s o ‘ng u
Q u r’o n va adab ilm ini o ‘rganishga kirishgan.
"Q u r’o n ilm i"ga u n i yodlab olish, q iro at
b ila n o 'q is h , u n in g su ra la ri
va o y atlarin i
izohlab berish kiradi. "Adab ilmi"(Adabiyot)ga
arab tili q o id alari, sh e ’r sa n ’atin i egallash,
xususan m a ’oniy, b ay o n va qofiyani t o ‘gri
ishlatish kiradi. O datda talabalar bu bilim lam i
e g a lla s h u c h u n y illa b , h a tto o ‘n y illa b
vaqtlarini sarf qiladilar. Ibn Sino "Q ur’on" va
adab ilm larini ju d a oz m u d d atd a o 'z la sh tirib
olgan. B uning natijasida u yosh b o ‘lishiga
q aram ay , hadis va tafsirda
b o sh q alard an a n c h a o ‘tkirlik qilgan. U badiiy adabiyotga h am qiziqqan,
she’rlar yoza boshlagan. 0 ‘sha vaqt tarixchilarining yozishlaricha, H usayn
o 'q ig a n k itoblarini shu q ad a r tez va m u k am m al o 'z la sh tirib o lar ekanki,
buni k o ‘rgan kishilar h ayratga tu sh g an ekanlar.
0 ‘g‘lining bunchalik iste’dodi va ilmga b o ‘lgan kuchli intilishini ko‘rgan
A bdullo h unin g bilim ini y an a d a oshirish m aq sad id a
B uxorodagi tan iqli
ilm so h ib larin i yollab, u lard a H usaynni o ‘q itadi. D astlab u n i M ah m u d
m asso h 1 ism li h in d hisobi (riyoziyot) va h an d a sa b o ‘yich a m utaxassisda
o ‘q ita d i. S o ‘ng H u sa y n Ism o il Z o h id ism li q o n u n s h u n o s d a n fiqh
(q o n u n sh u n o slik ) ilm ini o ‘rganadi. S h u n d a n keyin u o ‘sh a za m o n d a
m a ’lum b o ‘lgan bosh q a fanlarga h a m q iziqa boshlaydi. K o ‘p o ‘qish va
o ‘qiganlarini ch u q u r m u lohaza qilish natijasida H usaynda yosh b o ‘lishiga
q aram ay, h a r xil fan lar va dunyoviy m asalalar h a q id a m u staq il fikrlar
paydo b o ‘la boshlaydi.
0 ‘sha v aq td a B uxoroga A bu A b dulloh a n -N o tiliy
ism li b ir faylasuf
olim kelib qoladi. H u say n n in g o tasi o 'g lim bu o lim d a n falsafa ilm ini
o ‘rgansin, deb a n -N o tiliy n i o ‘z uyiga jo y lash tirad i. H u say n bu o lim d a n
falsafa, m a n tiq va h an d asa ilm larid an dars ola boshlaydi. A m m o, k o ‘p
o ‘tm ay a n -N o tiliy b u fa n la rd a u n ch a lik k uchli em asligi m a ’lum b o ‘lib
qoladi. Bu haq d a ibn S inoning o ‘zi tarjim ai h olida bun day , deb yozgan;
U (N o tiliy ) m enga qaysi ilm iy m asala
h aq id a g ap irm asin , m en bu
m asalani u n d a n k o ‘ra yaxshiroq tasavvur qilardim ". A n -N o tiliy k o ‘p
o ‘tm ay X orazm ga ketib qolgan. S hundan so ‘ng ibn Sino fanlam i m ustaqil
Do'stlaringiz bilan baham: 
