A. A. Q od irov t ib b iy o t

' M a s s o h — y e r o M c h o v c h i k is h i — t a n o b c h i.
A b u A li ib n S in o
( 9 8 0 - 1 0 3 7 ) .
72

---

г
o 'rg an ish g a kirishadi. X ususan, u falsafa, m a n tiq , fiqhga oid kito blarni 
m uto laa qiladi. T abiatga oid kitoblarni h am o ‘qib chiqadi. S hunday qilib 
ibn S ino a n c h a yosh c h o g ‘id ay o q o ‘sh a z a m o n d a m a ’lu m b o ‘lgan 
b ilim larn in g k o ‘p in i p uxta o ‘zlashtirib olgan edi. U h a tto k atta o lim lar 
qatorida ilmiy m unozaralarda h am qatnasha boshlaydi. Shunday suhbat va 
m uno zaralard a Ibn Sino o ‘zining c h u q u r ilm iy m ulohazalari va m antiqiy 
fikrlarining zo ‘rligi jih atid a n k o ‘pgina katta olim lardan ustunlik qiladi. Bu 
Ib n S in o n in g faq atg in a z o ‘r iste ’dod i natijasi b o ‘lm ay, sh u b ila n birga 
u n in g tin im siz m e h n a ti m ah su li h am edi. H a q iq a ta n , Ib n S ino bilim
o lish d a ju d a tirish q o q va sa b o t-m a to n a tli b o ‘lgan. Bu h aq d a u n in g o ‘zi 
shun d ay , deb yozgan: "K eyin m e n y an a b ir yarim yil ilm va m u to laaga 
berildim . M antiq va falsafaning ham m a sohalarini qaytadan puxtalab o ‘qib 
chiqdim . 0 ‘sha kezlarda biror kecha ham to ‘yib uxlam asdim . K unduzlari 
h am ilm d an boshqa narsa b ilan sh u g ‘u llan m asd im . K ech alari oldim ga 
sham chiro q q o ‘yib olib faqat o ‘qish va yozish bilan ban d b o ‘lardim . A na 
sh u n d ay zayilda h a m m a m a ’lu m ilm larn i m ustaqil egallab oldim ". Bu 
y erda Ib n S ino ilm o 'rg a n ish d a o ‘zining q an c h a lik tirish q o q va sab o t- 
m a to n a tli ekanligini k o ‘rsativchi quyidagi m isoln i keltiradi: Ib n Sino 
b arch a tabiiy fanlarni o ‘zlashtirib olganidan so ‘ng, ilohiyotni o'rg anishga 
kirishgan va A ristotelning "M o b a ’da at-tabia" y a’ni tab iatd an keyingi fan 
("M etafizik a") k ito b in i o ‘qiy b o sh lag an . A m m o , u n in g m azm u n ig a 
tu sh u n o lm a y , q ay ta-q ay ta o ‘qiyvergan. U h a tto b u k ito b n i ta m o m a n
yodlab olgan. Shunda ham Ibn Sino uchun bu kitobning m azm uni qorong‘i 
b o ‘lib q o lav erg an . F a q a t sh u n d a g in a Ib n S ino "bu k ito b tu sh u n ib
b o ‘lm aydigan kitob ekan", deb u n d a n um idini uzgan. A m m o, b ir tasodifiy 
h o d isa tufayli Ib n S ino b u k ito b n in g m azm u n in i tu sh u n ib olgan. Bu 
voqea sh u n d ay b o 'lg a n ekan: o ‘sha v aq td a B uxoro b o zo rid a m axsus 
k ito b fu ru sh lar va m u q o v ach ilar rastasi b o ‘lgan ekan. Ib n S ino u yerga 
tez-tez borib, yangi kitoblar xarid qilib turarkan. Bu kitob rastasi faqatgina 
kitob sotiladigan jo y b o ‘lm ay, bu yerda k o 'p in c h a olim lar, faylasuflar va 
s h o irla r y ig ‘ilish ib , h a r xil k ito b la r va u la rn in g m a z m u n i h a q id a
su h b atlar, m u n o z a ra la r va b ah slar o ‘tkazib tu rish ark a n . Ib n S ino h am
k o 'p in c h a bu yig‘in lard a q atn ash ib tu ra rk a n . Bir gal Ib n S ino shu kitob
rastasiga borganida bir kitobfurush chiroyli qilib m uqovalangan bir kitobni 
unga k o 'rsa tib , — "buni sotib ol, ju d a yaxshi kitob", deb m aq tayd i. U
A bu N a sr F o ro b iy n in g "M o b a ’d a a t-ta b ia ”ga yozgan sharh i ekan. Ibn
S ino b u k itob, y a’ni "M o b a ’da at-ta b ia " tu sh u n ib b o ‘lm aydigan asar, 
deb sotib o lish d an bosh to rta d i. A m m o, kitobfu ru sh — "bu kito b n in g
egasi pulga m u h to j, u n i ju d a arzo n g a b e ra m a n , ol", deb Ib n S inoni 
k o ‘n d irad i, ibn S ino k ito b n i sotib oladi va uyga kelib, u n i o ‘qib ch iqib, 
"M o b a ’da at-tabia"ning m azm u n in i tushunib oladi. Ibn Sino b u voqeani 
shogirdi A bu U bayd Juzjoniyga aytib b erib , u n i quyidagi so ‘zlar bilan
73

---

tu g atg an ekan: "B undan m en o ‘zim d a y o ‘q xu rsan d b o ‘lib ketdim va 
tangri tao lo g a sh u k u r aylab, o ‘sha k u n n in g ertasigayoq kam b ag‘allarga 
ancha sadaqa ulashdim ”.
Bu vo q ea u ch m u h im jih a td a n guvohlik b erad i. B irin ch id an , Ibn 
S inoning bilim y o ‘lida zo ‘r sabot-m atonatliligiga. Ik kin ch id an , bozorida 
"M etafizika"ning sh arh id e k n o d ir k ito b n i bem alo l sotib olish m u m kin 
b o ‘lgan B uxoroning yuksak m adaniyati. U c h in c h id a n , o ‘sha vaq td a 
yurtim izda A ristoteldek buyuk faylasufning asariga sharh yozish q o ‘lidan 
keladigan c h u q u r bilim li o lim n in g m avjud b o ‘lishidir.
Abu Ali ibn S ino tib ilm i bilan a n c h a e rta sh u g ‘u llan a boshlagan. 
U ning o ‘zi bu h aq d a b u n d ay , deb yozgan: "K eyin m en tib ilm i bilan 
shug‘ullangim kelib qoldi va bu bilim ga oid kitoblarni o ‘qishga kirishdim . 
T ib o ‘zi qiyin fa n lard an em as. S hu sababli qisqa vaqt ich id a bu b ilim d a 
k atta natijalarga erishdim . E n d i h a tto b ilim d o n tab ib lar h am huzu rim g a 
kelib, m e n d a n tib ilm id an dars olad ig an b o ‘ldilar. B em o rlarni ham
ko‘rib turardim . O rttirgan tajribalarim tufayli m en uchun davolash eshiklari 
sh u n d ay keng o ch ild ik i, b u n i t a ’riflab b erish qiyin. Bu v aq td a m en o ‘n 
olti y o sh d a e d im 1". 0 ‘sha za m o n tib b iy o t ta rix c h ila rin in g guvohlik 
b erish larich a, Ibn S ino tib ilm ini h a q iq a ta n tez va oso n o ‘zlashtirib
olgan va bem orlarni m uvaffaqiyatli davolab, Buxoro aholisi o ‘rtasida k o ‘p 
h u rm atg a sazovor b o 'lg a n . S hahardagi nufuzli kishilar ham b eto b b o ‘lib 
q o lg an larid a Ibn S inoda d av o lan a b o shlaganlar. B uning natijasid a Ibn 
S inoning o b ro ‘si yana oshib ketgan. N ih o y at, bu "yosh m o ‘jizak o r tabib" 
haqidagi x abar po dsh o h saroyiga h am borib yetibdi. Bir kun esa Ibn 
Sinoni shohning o ‘zini davolashga chorlaydilar. Ibn Sino o ‘zining ch u qu r 
b ilim i va o ‘tk ir m u lo h aza la ri bilan sh o h n in g kasaliga tashxis q o ‘yish va 
un i davolash d a saroy tabiblariga y o rd am b erad i va bu bilan sh o h n in g
hurm atiga sazovor b o ‘ladi, h am d a saroyga yaqin kishilar qatoriga kiradi. 
Bu h aq d a o lim n in g o ‘zi b u n d ay deb yozgan: "B uxoroning p o d sh o h i 
N u h ib n M an su r edi, ittifo q o u sh u n d ay b ir kasallikga m u b talo b o ‘lib 
qolibdiki, tabiblar uning kasalligi haqida bir fikrga kela olm abdilar. 0 ‘qishga 
q attiq kirishgan im tufayli n o m im u lar o ‘rtasid a m a sh h u r b o 'lib qolgan 
ek an . P o d sh o h h u z u rid a m en in g h a q im d a g ap irish ib , u n d a n m eni 
chaqirish ni so'rashibdi. Podshoh bunga rozi b o ‘libdi. M en borib tab iblar 
b ilan b irgalikda sh o h n i d avolashda ish tiro k etd im va shu orqali unga 
ta n ild im " 2.
Buxorodagi shoh saroyida nodif kitoblarga boy katta kutubxona b o ‘lgan.- 
Bu Ib n Sinoga m a ’lu m edi. A m m o, b u k u tu b x o n a d a n faq at saroy 
am ald o rlari va shohga y aq in kishilargina fo ydalan a o lard ilar. Ibn Sino