A. A. Q od irov t ib b iy o t

IS M O IL JU R JO N IY
Ism o il Ju rjo n iy (Z a y n id d in A bu Ib ro h im ib n H asan ibn M ah m u d
ibn A hm ad al-H u say n Ju ijo n iy ) 1080-yilda Ju rjo n shah rida tu g ‘ilgan. U 
yoshligida ju d a o ‘tkir zehnli va zo ‘r qobiliyatli bola b o ‘lgan. K o‘p fanlarga 
qiziqqan. A m m o, tibbiyot ilm iga k o ‘pro q aham iyat bergan. Bu fanga oid 
k ito b la rn i o ‘qib yaxshi o 'z la sh tirib olgan. S o ‘ng b em o rla rn i davolay 
boshlagan.
Ju rjo n iy o 'z in in g c h u q u r bilim i va tajrib alari tufayli ah o li o ‘rtasid a 
ju d a tez shuhrat qozongan. U tashxis qo'yish va kasallam i davolashda katta 
m uvaffaqiyatlarga erishadi. Shuning u c h u n nufuzli kishilar, h atto sho hlar 
h am betob b o ‘lib qolganlarida unga m u ro jaat qilganlar.
1110-yilda X orazm shohi Q utbiddin M uh am m ad A nush Tegin Ism oil 
Ju ijo n iy n i o ‘z saroyiga ta k lif e tib , o ‘ziga shaxsiy tabib qilib tayinlaydi. 
Q u tb id d in M u h am m ad h u k m ro n lik qilgan v aq td a X o razm d a M a ’m un 
d av rid a b o ‘lg an id ek , ilm -fa n yuksak d ara ja d a riv ojlan adi. M a ’m u n
A kadem iyasi tik la n d i, un g a yangi o lim la r q o ‘sh ilad i. Ju rjo n iy h am
Akadem iyaga kiritiladi.
Ju ijo n iy sh o h n in g shaxsiy tab ibi b o ‘lish bilan birga U rg an ch d ag i 
sa ro y k a sa lx o n a sig a h a m b o s h lilik q ila d i. K a sa lx o n a d a u h a r xil 
kasalliklarning k ech ish in i kuzatib b o ra d i va tegishli x ulosalar ch iq arib , 
yangi tash x is va dav o c h o ra la rin i ishlab c h iq a d i. Bu so h ad a g i o ‘z 
tajrib alarin i u m u m lash tirib , o ‘z asarlarida bayon etadi.
67

---

Ju rjo n iy n in g X o razm d a yashagan davri u n in g h ay o tid a eng u nu m li 
yillar b o ‘lgan. U X orazm da o ‘zining eng asosiy asarlarini yozdi. Shulardan 
eng m a sh h u ri X o ra z m sh o h zaxirasi"dir. B u n d a n ta sh q a ri Ju rjo n iy
Kasalliklarga tashxis q o ‘yish", "Tibbiyotning m ohiyati", "D orilar zaxirasi" 
va "Ibn S ino haq id a so ‘z" n o m li asarlar h am ta sn if etdi. Bu k itoblarning 
h a r biri n az ariy va am aliy tib b iy o tn in g ay rim m u h im m asalalarig a 
bag‘ishlangan. Bu asarlar o ‘rta asr Sharq tibbiyotining rivojlanishida katta 
rol o ‘ynadi.
"X orazm shoh zaxirasi" 600 sahifadan oshiq k atta ilm iy asardir. A sarda 
m u a llif o d am an a to m iy asi va fiziologiy asidan b osh lab , k asalliklarni 
a n iq la sh (tash x is q o ‘yish) va u la rn i d av o lash g a ch a b a rc h a m u h im
m asalalarn i b ayon etgan. K itob 10 q ism d an ib o rat b o ‘lib, h a r b ir qism i 
tibbiyotning ayrim sohalariga b ag ‘ishlangan. K itob da m u allif tibbiyot va 
uning vazifalari haqidagi o ‘z fik r-m u lo h a zalarin i b ayo n etgan. X ususan, 
Ju rjo n iy о zining b u asarid a tib b iy o tn in g asosiy m asalasiga t o ‘xtalib, 
birinchi galda kishilar salom atligini saqlash tadbirlarini k o ‘rsatgan. U ning 
yozishicha salom atlikni saqlash u ch u n birinchi galda sog‘liqqa salbiy ta ’sir 
etuvch i b arch a o m illarn i b a rta ra f qilish zarur.
K itob da m u allif yana quyidagi m u h im m asalalar h aq id a so ‘z yuritadi: 
O d a m a ’z o la rin in g tu z ilish i va u la rn in g fu n k siy asi, s o g ‘ va kasal 
o r g a n iz m n in g h o l a t i , h a r x il k a s a lli k l a r n i n g b e l g i l a r i , b e m o r
organizm ini tekshirish usullari, to m im i ushlab k o ‘rib tekshirish, organizm
ch iq in d ila rin i tek sh irish , o d am organizm iga tu rli o m illarn in g t a ’siri, 
ovqat m oddalari va ularning aham iyati, gigiyenik qoidalar, ularning sog‘liq 
u c h u n ah am iy ati, o d am h ay o tid a suv, havo, tu p ro q , k iy im -k echak , 
tu ra r jo y , uyqu va uyqusizlikning aham iy ati. S o ‘ng Ju rjo n iy h a r xil 
kasalliklarning oq ibati (p rogno stik a) h aq id a h a m s o ‘z y uritadi.
Kasalliklarning um um iy sababi haqida Juijoniy barcha Sharq hakim lari 
singari rutubatlar nazariyasi va m izojlar tushunchasiga asoslangan. Juijoniy 
ham Ibn Sino singari kasalliklarni u m um iy a ’zo kasalligi va ayrim a ’zolar 
kasalliklariga b o ‘lgan. U m u m iy a ’zo kasalligiga b irin ch i galda yuqum li 
kasalliklarni kiritgan. A yrim a ’zo lar kasalligini 21 qism ga b o ‘lgan. Shu 
q ism larning h a r biri ayrim b ir a ’zo haq id a. B unda m u a llif a w a l h a r bir 
a ’zo n in g o ‘zi, u n in g tu z ilish i h a q id a m a ’lu m o t b e rib , so ‘ng u n d a
uchraydigan kasalliklar, ularni aniqlash va davolash choralarini k o ‘rsatadi. 
K itob da travm atologiya, te ri kasalliklari, zah arlan ish lar, ularga qarshi 
c h o ra la r h am batafsil bayon etilgan.
Ism oil Ju rjo n iy n in g yozish ich a h a r b ir kasallik o lti ja ra y o n t a ’sirida 
kechadi. Bu jara y o n lar quyidagilardan iborat: b irin chisi t o ‘rt u n su r (yer, 
suv, havo, olov), ikkinchisi t o ‘rt m izoj (issiqlik, sovuqlik, quruqlik, 
ho llik), u c h in ch isi t o ‘rt ru tu b at (q o n , xilt, safro, savdo), t o ‘rtin ch isi 
tanadagi u ch ta ruh (tabiiy, hayvoniy, fikriy ru h lar), beshinchisi tanan in g
68

---

tabiiy holati, oltinchisi tananing oddiy va m urakkab qismlari. Juijoniyning 
yo zish ich a shu olti om il o d atdagidek y a ’ni m o ‘tad il h o latd a b o ‘lsa kishi 
so g 'lo m , agar u lard a n b irid a ch ek in ish ro ‘y bersa kishida kasallik paydo 
bo'ladi. Juijoniyning m ulohaza qilishicha kasallik ju d a m urakkab jarayonda 
kechad i. H a r bir tab ib b em o rg a tashxis q o ‘yish va u n i davolashd a b u n i 
hisobga olishi kerak. S h u n d ay qilib, Ju ijo n iy kasalliklarning m o h iy ati, 
sabablari va oqibatlari haq id a o ‘ziga xos fikr va m u loh azalar yuritgan.
"X orazm shoh zahirasi"da tib b iy o t ilm ining b a rc h a so h alari q am rab
olingan. Bu k ito b n i hozirgi tild a "ichki kasalliklar p ro p ed ev tik asi” deb 
atash m u m k in . K itob o ‘zining h ajm i, m azm u n i va aham iy ati jih a tid a n
ibn S in o n in g "Tib q o n u n lari kitobi" d an so ‘ng ikkinch i o ‘rin d a tu rad i. 
Ju rjo n iy A nush T egin vafot etg a n id a n so ‘ng u n in g o ‘g‘liga b ir oz vaqt 
xizm at qilib, so ‘ng X o ra zm d an ketadi. U m rin in g oxirida M arv sh ah rid a 
yashab, shu yerda 1141-yilda vafot etadi.