A. A. Q od irov t ib b iy o t

XO R AZM SH O H LA R DAYRIDAGI TIBBIYOT
IX —-X asrga kelib, ja h o n g a m a sh h u r b o ‘lgan qadim gi X orazm ning 
m avqei qayta tiklana boshladi. A rablar istilosi davrida parchalan ib ketgan 
X orazm davlati tiklandi. 0 ‘sha vaqtda h u k m ro n lik qilgan sh oh M a ’m un 
ibn M u ham m ad shim oliy va janub iy X orazm yerlarini birlashtirib, yagona 
X orazm davlatin i barp o etdi. X orazm siyosiy va iqtiso diy jih a td a n bir 
b u tu n davlat b o ‘lib taraqqiy eta boshladi. Buning natijasida X orazm yana
64

---

sharqning eng rivojlangan m am lakatlaridan biriga aylandi. U ning poytaxti 
G urganch (U rganch) o ‘z m adaniy hayoti va turli fanlam ing rivoji jihatidan 
b u tu n sh arq q a dong ta ra td i. D avlatning poy tax ti U rg a n c h k a tta karvon 
y o ‘llari tu tash g an y erda jo y lash g an b o ‘lib, m am lak atlararo sav d o -so tiq
ishlarida m uhim rol oynadi. Shaharga uzoq o ‘lkalardan ko‘plab savdogarlar 
kelib turardilar. Shuning u ch u n U rganchda k o ‘p karvonsaroylar, bozorlar, 
h am m o m la r, h ash a m a tli saroy lar bu n y o d etilg an edi. Bu y erd a k o ‘p 
sonli o lim lar, faylasuflar, m e ’m o rlar, s a n ’at n am o y an d a lari, sh o irlar 
va h a k im la r yashardilar. X orazm sh o h lari u la rn i q o ‘lla b -q u w a tla rd ila r, 
saro y larid an jo y berib, yaxshi m aosh t o ‘lardilar.
X o razm M a ’m u n ib n M a ’m u n shohlik qilgan davrda (X I asr boshi) 
ayniqsa ravnaq top di. Bu sh ohning o ‘zi b ilim d o n va o ‘qim ishli kishi edi. 
Shuning u ch u n u ilm -fanning qadriga yetar va fan ahllarini h ar tom onlam a 
q o ‘lla b -q u w a tla rd i. U n in g saroyida o ‘nlab o lim lar, faylasuflar, s a n ’at 
n am o y an d a lari, sh o irlar va h ak im lar yashardilar.
X orazm olim lari o ‘sha davrdagi fanni yuksak darajaga k o ‘tardilar, u n i 
yangi kashfiyotlar b ilan boyitdilar. B unday u m um iy yuksalish jaray o n id a 
tib b iy o t h am rivojlandi. C h u q u r bilim li va yaxshi tajribaga ega b o ‘lgan 
hakim lar yetishib chiqdilar. B oshqa m am lakatlardan ham taniqli hakim lar 
kelib, X orazm sh ah arlarid a xizm at qildilar. A yniqsa X orazm davlatining 
poytaxti U rg a n ch sh a h rid a k o ‘p o lim lar va h ak im lar t o ‘p lan gan edilar. 
U larn in g aksariyati X o razm sh o h in in g saro yida tashkil etilgan "O lim lar 
jam iyati"g a u yushgan edilar. Bu jam iy at tarix d a "M a’m u n akadem iyasi" 
n o m i b ilan m a sh h u r b o ‘lgan. A kadem iyaga m a sh h u r q om usiy bilim g a 
ega b o 'lg an A bu R ayhon B eruniy rahbarlik qilgan. "Akademiya" tarkibida 
o ‘sha vaqtda m a ’lum b o 'lg an fanlam ing deyarli h am m a sohalari b o ‘yicha 
yirik m utaxassislar b o ‘lgan. S h u lar q a to rid a m a sh h u r h ak im lar h am
b o r edi. Bizga sh u lard a n A bu Ali ibn S in o , A bu Sahl M asihiy, A bu 
A bdulloh Iloqiy, A bu M a n su r Q am ariy, A bul H a y r H a m m o r m a ’lum .
U r g a n c h d a s h o h sa ro y i h u z u r id a m a x su s k a s a lx o n a b o ‘lg an . 
M a’lum otlarga ko‘ra shu kasalxonada Abu Ali ibn Sino, Abu Sahl M asihiy 
va Abu A bdulloh Iloqiy b ir q ancha vaqt xizm at qilganlar. U lar bem orlarga 
tashxis q o ‘yish va d avolashda kasalxona tabiblariga y ordam b erish bilan
birga kasallar ustida ilm iy -tad q iq o t ishlari h am olib borganlar. X ususan, 
h ar xil kasalliklarning asosiy belgilari, u larn in g kechishi va o q ib atlarin i 
k o ‘zd an kechirib, xulo salar ch iq arg an lar, u la r yangi davolash u su llarin i
ishlab chiq q an lar.
0 ‘sha vaqtda Xorazmda yuqorida nom lari keltirilgan hakimlardan tashqari 
boshqa m ash h u r hak im lar h am xizm at qilganlar. Bizga sh ulardan Ism oil 
Ju rjo n iy va U m a r C h a g ‘m iniy m a ’lum .
Shunday qilib, o ‘rta asrlarda X orazm davlatida ko ‘p m ashhur hakim lar 
yash ag an lar, ijod qilg an lar va o ‘lk am izd a ilm iy -am aliy tib b iy o tn in g