A. A. Mustafaqulov, S. O. Eshbekova

Tezlik va uning grafigi

Vaqt birligi ichida bosib o’tilgan yo’lga tezlik deyiladi

S    t



t t

  ^S

_{,   }  ^S  _  ^m 


yoki

 ^km 

_t _{ t} _

_{ s} _

^_ soat ^_

Natijaviy tezlik kosinuslar teoremasida aniqladi:

 _n 
Oniy va o’rtacha tezlik Ixtiyoriy vaqt momentidagi tezlikka oniy tezlik deyiladi. Gorizontal vertikal. Murakkab harakatda oniy tezlik:

 
Umumiy vaqt ichida bosib o’tgan yo’lga o’rtacha tezlik deyiladi.

^{  Sum} , vaqt bo’yicha: 

_ ₁  ₂

, yo’l bo’yicha: 

_ 2₁₂

o'rt

^tum

o 'rt ₂

o 'rt

₁  ₂

Tekis va notekis harakatni ajratib turuvchi kattalik tezlanishdir. Vaqt birligi ichida jism tezligining o’zgarishiga tezlanish deyiladi. _{a }   _{0 .}

t

tezlanish birligi ^m

_s2

^{Biror vaqt oralig’idagi oniy tezlik:}   ₀  at

Masalalar yechish namunalari

1. 
   masala. Ashulachining tovushini ikki kishi: biri teatrning tomosha zalida, ikkinchisi teatrdan 8000 km masofada radiodan eshitmoqda. Mikrafon sahnada ashulachining bevosita oldiga qo’yilgan. Ashulachining tovushini radioeshituvchi bilan bir vaqtda eshitishi uchun, tomoshabin teatrda ashulachidan qancha masofada o’tirishi kerak? Tovush tezligini 340 m/s ga, radioto’lqinlarning tarqalish tezligini 300 000 km/s ga teng deb oling.
   

Berilgan: Yechish:

1
S  8000km  8 10⁶ m; ^{Radioeshituvchi ashulachining biror vaqtda}

  340m / s;

chiqargan tovushini

t  ^S1

1 _c

c  300000km / s  3 10⁸

vaqtdan keyin eshitadi.

Xuddi shu tovushni teatrdagi tomoshabin

S₂  ?

xuddi shu

t  ^S2

2 _c

vaqtdan keyin eshitadi.

Masalani shartiga ko’ra

t  t

, binobarin:

S_{1 } S₂

bundan izlanayotgan

masofa:

S  S ^{ ;}

2 1 _c

1

2
S  8 10⁶ m 

2
340m / s

3 10⁸ m / s

c 

 9m ^.

2. 
   masala. A va B shaharlardan bir-biriga qarab ikkita avtomobil bir
   

vaqtda yo’lga chiqdi. Bu avtomobillarning birinchisi ₁  54km / soat va

ikkinchisi

₂  72km / soat

tezlik bilan harakatlanmoqda; shaharlar orasidagi

masofa 378 km. Har bir avtomobil uchun o’tilgan yo’lning vaqtga bog’lanish grafigini chizing va bu grafiklardan avtomobillarning uchrashish joyi va ularning uchrashguncha yurgan vaqtini toping.

Yechish:

Gorizontal o’qda vaqt va vertikal o’qda yo’l olingan kordinatalar sistemasida A punktdan chiqqan avtomobilning yo’li grafigi koordinatalar boshidan (chunki boshlang’ich vaqtda avtomobil A punkda bo’l-

S km

gan) va koordinatalari 1 soat va54 km ga teng

B bo’lgan nuqtadan o’tuvchi to’g’ri chiziqdan iborat bo’ladi (bu

avtomobil 1 soatda 54 km yo’l

A o’tadi). Xuddi shunga o’xshash, ikkinchi avto-

0 1 3 5 7

tsoat 

mobilning o’tgan yo’li grafigi B

nuqtada va koordinatalari 1 soat va 306 km bo’lgan nuqtadan o’tuvchi to’g’ri chiziqdan iborat bo’ladi (bu avtomobil bir soatda B nuqtadan 72 km uzoqlashadi, masalaning shartiga ko’ra A va B nuqtalar orasidagi butun masofa 378 km).

Bu to’g’ri chiziqlarning kesishish nuqtasi R ga ko’ra avtomobillarning 3 soatdan so’ng A punkdan 162 km masofada uchrashishini topamiz.

3. 
   masala. Paroxod daryo oqimi bo’ylab A punktdan B punktga 4 soatda, oqimga qarshi B punktdan A punktga esa 8 soatda boradi.
   

Paroxod dvigateli o’chirilgan holda AB masofani oqim bo’ylab suzishi uchun qancha vaqt kerak bo’ladi?