1. Til ijtimoiy, doim ozgarib, rivojlanib turuvchi hodisadir

23-variant
I.Nazariy savollar
1. Til ijtimoiy, doim ozgarib, rivojlanib turuvchi hodisadir.
Til ijtimoiy hodisadir.
Ijtimoiy hodisa deganda nimani tushunish kerak? Eng avval mana shu savolga javob berish lozim. “Ijtimoiy” degani yakka shaxsga emas, balki butun jamiyatga tegishli deganidir. Demak, nimaiki butun jamiyat uchun xizmat qilsa, jamiyat tomonidan rivojlantirilsa, shu narsa ijtimoiy hodisadir. Bunga birinchi navbatda til kiradi. Adabiyot, san’at, madaniyat ham ijtimoiy hodisalardir, lekin bu hodisalarning asosida baribir til turadi. Til odamlarning bir-birlari bilan muomalada bo‘lishi uchun yordam bеradigan eng muhim vositadir. Odamlar til vositasida o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini ifodalaydilar. Insoniyat jamiyatining shakllanishida tilning roli bеqiyosdir. Til bo‘lmasa, jamiyatning bo‘lishi mumkin emas, chunki til insonlarni jamiyat sifatida jipslashtirib turuvchi buyuk ne’matdir. Bundan tashqari, til bir millatni boshqa millatdan ajratib turuvchi eng muhim belgilardan biridir. Til taqdiri jamiyat taqdiri bilan chambarchas bog‘liq.
2. Lugat tarkibidagi sozlarning kelib chiqishi jihatidan tavsiflanishi.
Atamalar. Fan-texnika, xalq xojaligi, qishloq xojaligiga doir ilmiy tushunchalarni aniq ifodalaydigan sozlar atamalar deyiladi. Fan-texnika va ishlab chiqarish sohasida qollanadigan terminlarning jami terminologiya (terminologik leksika) deb yuritiladi. Masalan: fonetika, leksika, morfologiya, morfemika, sintaksis tilshunoslikka oid; kvadrat, ildiz, teorema matematikaga doir; sifatlash, oxshatish, jonlantirish adabiyotshunoslikka doir atamalardir. Hozirgi kunda dunyoda fanning 500 dan ortiq tarmoqlari bor, ular har tomonlama taraqqiy etmoqda. Bu tilda atamalarning boyib borishiga olib keladi. Atamalar ilmiy nutqda qollanadi va ular bir manoli boladi.
Bazi atamalar ozbek tilida sozlashuvchi barcha kishilar nutqda qollanib ommalashib ketishi mumkin. Bunda ular ishlatilish doirasi chegaralanmagan umumxulq soziga aylanadi. Masalan, oqituvchi, kitob, daftar, dars kabi.
Jargon va argolar. Otmishda xalqni ekspluatatsiya qiladigan sinf vakillari, saroy ahllari, mansabdor shaxslar, savdogarlar, qalandar, maddohlar, xalqni aldab yuruvchi gadoylar, ogrilar, firibgarlar oz niyatlarini xalqdan yashirish uchun ozlariga tushunarli soz va iboralardan foydalanganlar.
Ayrim ijtimoiy guruhlar tomonidan yaratilib, umumxalq tilidan farq qiladigan dabdabali soz va iboralar jargonlar deyiladi. Masalan, oftobi olam, (podsho), husni mutlak (xudo), nishoni oliy mon, shoe qiling (bildiring), malhuz emas (mulohaza qilingan emas), nemati jannat (yor, mahbuba), shavaqqu aylang (umid bilan kuting), tanzil (foyda). Jargonlar ayrim tabaqa vakillari tilida faol ishlatiladi: olampanoh, volidayi muhtarama, padari buzrukvor, manzirat qilmoq h.k.
Malum ijtimoiy guruh doirasidagina ishlatiladigan sozlarga argolar deyiladi. Masalan, ogrilar, qimorbozlar orasida qollanadigan sozlar: loy (pul), xit (militsioner), bedana (topponcha), xitola (ogirla), zamri (jim tur), atamri (gapir), atanda (qoch) kabi.
Temiryol kuzatuvchilari doirasida qollaniladigan argolar: qaychi- taftishchi, kolxoz- chiptasiz yolovchi kabi.
Qadimda savdogarlarning, otarchilarning ham argolari bolgan: yakan (pul), joyi (yoq), xasut (non), dax (yaxshi, durust) otarchilar argosi; sar yoki sari piyoz (ming som), saru nimsar (bir ming besh yuz som), kapara (olti ming som)- savdogarlar argosi.
Lugat tarkibidagi sozlar kelib chiqishiga kora ikki xil boladi: 1) oz qatlam; 2) ozlashma qatlam.
Oz qatlam - ozbek tili leksikasining umumturkiy sozlar va sof ozbek sozlaridan iborat qismlari.
1.U m u m t u r k i y s o z l a r ozbek tili leksikasining eng qadimgi lugaviy biriklaridir. Ularning aksariyati hozirgi qozoq, qirgiz, turkman, ozarbayjon tillarida ham saqlangan. Qiyos qiling: bosh (ozb.) bas (qoz.qoraq.) bash (qirg.,turkm.); til (ozb.,qoz.,qirg.) dil (turkm.,ozarb.,gagauz.); tog (ozb.) too (qirg.) tav, tau (qoraq,qoz.) dag (turkm., ozarb.) kabi.

II.Amaliy topshiriq
1.Sozlarni quyidagi korinishda guruhlarga ajratib kochiring:
a) bir undosh qatnashgan bir boginli soz: ot, bu, oq, ek.
b) ikkita undosh qatnashgan bir boginli soz: Ost, tol, muz, qir, avj.
d) uchta undosh qatnashgan bir boginli soz: Makr, payt, gard, kurd, ilk, test, kvas.
e) tortta undosh qatnashgan bir boginli soz: Sport, trakt, spirt, start, kross, press.

Makr, adras, ajratma, ot, bidat, hibsxona, kvadrat, millat, naqqosh, pistirma, qimmat, sabza, tramplin, payt, bu, sport, xanjar, oq, gard, trakt, ek, kurd, verstak, oq, spirt, ilk, xarakter, zanjir, start, ost, test, marten, kurant, bomdod, tol, kross, muz, qir, chertmak, kvas, orombaxsh, shtrix, uy, faryod, avj, press.

2.Mumtoz adabiyot namunalaridan (tuyuqlardan) omonim sozlarni izohlash.
Omonimlar (omo ... va yun. oputa — nom, ism) — umumiy maʼno unsurlariga ega boʻlmagan, tasavvuriy bogʻlanmagan, lekin bir xil yozilib, bir xil aytiladigan soʻzlar; ular orasida semantik aloqa boʻlmaydi. Ana shunday soʻzlarning tilda mavjud boʻlishi va shunga bogʻliq hodisalar omonimiya deyiladi. Omonimning lugʻaviy va grammatik koʻrinishlari farqlanadi. Omonim mumtoz adabiyotda tajnis sanʼati va tuyuq janrini yaratishda, askiya payrovlarida esa soʻz oʻyini va qochiriqsifatida ishlatiladi. Soʻz ustalari, ayniqsa, shoirlar (Xorazmiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Soʻfi Olloyor, Habibiy va boshqalar) poetik taʼsirchanlikni oshirishda O. dan mahorat bilan foydalanganlar. Xorazmiyning:Buyung sarvu sanubartek, beling-qil, Vafo qilgan kishilarga vafo qil bayti yoki Alisher Navoiyning:Olmani sundi nigorim — ol, —dedi, Olma birla bu koʻngilni ol, — dedi, Soʻrdim ersa olmasining rangini, Ne soʻrarsan? — olma rangi ol, dedi.tuyugʻi buning yorqin isbotidir. Dastlabki baytda qil soʻzi 2 maʼnoda (qilga oʻxshash ingichka; qilmoq feʼlning oʻzagi) ishlatilgan boʻlsa, tuyukda ol soʻzi 3 maʼnoda ishlatilgan (buyruq feʼli; koʻngil ovlamoq; qizil rang , ol rang).
III.Test tuzish
Paronimlar yuzasidan 10 ta test tuzish
1. Quyidagi juftliklardan qay birini o‘zaro bir-biridan farqlamaslik, so‘z qo‘llash bilan bog‘liq uslubiy xatoga olib keladi?
A) borlik-borliq;
B) kabutar-kaptar;
C) baravar-barobar;
D) qism-qism;
2.Quyidagi so‘zlardan qaysilarida paronimlik ot turkumi doirasida yuzaga kelgan?
A) dars-darz
B) barmoq-bormoq;
C) yod-yot;
D) sut-sud;
3.Qaysi gapda paronimlarni qo‘llash bilan bog‘liq uslubiy xato mavjud?
A) Besh asirkim nazmiy saroyni, Titratadi zanjirband bir she’r.
B) Urish, noming o‘chsin jahonda!
C) Sunat saroyiga konsert tomosha qilgani bordik.
D) Og‘zi kuygan qattiqni ham puflab
4. Paronim so‘zlar qaysi qatorda berilgan
A) adab- Odob
B) nabira-nevara
C) traktor-traktir
D)paronim so‘zlar berilmagan
5. Qaysi qatorda o‘zaro paronim bo‘lgan so‘zlar mavjud?
a)ko‘ylak - ko‘ynak
b)shabada - shabboda
c)otalik - otaliq
d)vafo - jafo
6.Ahli suxanlar ko‘p juda, lekin bahsi mazmundan judo.
Ushbu gapda so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra qaysi turi qo‘llanilgan?
a)antonim
b)omonim
c)paronim
d)sinonim
7. Qaddini ... tutmoq ushbu birikmadagi nuqtalar o‘rniga qaysi so‘zni qo‘yish mumkin.
A)adil yoki odil
B)odil
C)adl
D)adil
8.Qaysi qatorda paronimlarni qo‘llash bilan bog‘liq xato mavjud?
a)Tamburimning ovozi - yorimning sho‘xchan nozi.
b)Asil umring shu boyning eshigida o‘tmasin deyman-da.
c)Qancha-qancha insonlar vatanining bir qism tuprog‘iga zor.
d)Men aytganlarni birma-bir qayd qiling.
9.Qaysi qatorda so‘z qo‘llash bilan bog‘liq xatoga yo‘l qo‘yilgan?
a)Bola ikki yoshligidan rovon gapira boshladi.
b)Lahm go‘shtlarni ajratib oldi va rastaga terib sota boshladi.
c)Mashina dovon tepasiga ko‘tarildi.
d)Kampir bolalarga bir qismdan mayiz ulashdi.
10. So‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga qaratilgan maxsus qonun-qoidalar majmui …
a)orfoepiya qoidalari deyiladi
b)grammatik qoidalar deyiladi
c)orfografiya qoidalari deyiladi
d)fonetik qoidalar deyiladi