9-Tema: Temperament hám xarakter. Joba

Ta`kirarlaw ushin sorawlar.

• 
  Adam nerv sistemasinin` tiykarg`i qa`siyetlerin ha`m tiplerin sipatlap berin`iz.
  

• 
  Temperamenttin` ne ekenin tu`sindirin`.
  
• 
  Adamlar temperamentinin` tiplerin sipatlap berin`iz.
  
• 
  Balalardin` temperamentin ta`lim-ta`rbiya beriw jumisinda qalayinsha esapqa aliwg`a boladi.
  

A`debiyatlar.

• 
  «Psixologiya» Karimova. T- 2000.
  
• 
  M.G.Davletshin, S.M.Tuychieva. «Umumiy Psixologiya», T.
  
• 
  A.A.Rean i dr. «Psixologiya i pedagogika», S-Peterburg, 2001j
  
• 
  A.A.Radugin. «Psixologiya i pedagogika», Moskva, 1999j.
  

Tema: Xarakter


Joba:
1. Xarakter haqqinda tu`sinik.
2. Xarakter mashqalasin u`yreniw tariyxinan.
3. Xarakter du`zilisi.
Tayanish tusinikler:Xarakter, minez-kulik, uyrenshikli minez-kulik, materiallik xam madeniy bayliklar, sadiklik, xadallik, adamgershilik, xakiy­katlik, tuurilik, tipik,demokratiyalik,sanali tartip,reximsiz­lik,tuyiklik, sir saklagishlik.

Xarakter degen soz galaba kollaniladi. Biz oni kaysi uakitta kollanamiz? Birinshiden adamnin minez-kulkin baxalagan uakitta. Ekinshiden usi adamnin minez-kulkinin ne ushin tosinnan payda bol­gan ozgeshelikleri tuurali emes, al onin ushin turakli uyrenshikli bolip kalgan minez-kulik formalari tuurali soz bolgan uakitta. Korkak adam bir kuni batil is-xareketti isleui mumkin: alpayim adam ashiulaniui, xam turpayi sozdi aytip jiberiui itimal, birak biz minez-kuliktin tiyisli formasi onin ushin tosinnan bolgan yama­sa kutilmegen forma emes, al adettegi xam turakli formasi bolip kalgan adamdi gana batil yamasa turpayi dep atay alamiz. Ushinshi­den, biz adamnin jeke kelbetin, onin dun`yaga degen katnasin bil­diretugin minez-kulik formalari tuurali soz bolganda «xarakter» degen sozdi kollanamiz (al xar kuni tisin tazalau yamasa azangi gimnastika menen shugillaniu adetin ol adam-minez kulkinin uyren­shikli formasi bolsa da xarakter dep atau xeshkimnin miyine de ki­rip shikpaydi-goy akiri).

Solay etip, soz minez-kulik bolganda da uyrenshikli minez-ku­lik xam adamni jeke kelbetin bildiretugin minez-kulik tuurali bo­lip otir. Endi xarakter degen tusinikti aship beriuge otiuge bola­di.
Adamlar dogerek-atiraptagi dun`yaga: baska adamlarga, jamaat­ke, miynetke ozin-ozi xarkiyli katnas jasaydi xam usinin menen biri-birinen parik etedi. Usi katnas adamnin minez-kulkinda, is-xareketinde bilinedi. Egerde xakiykatlikka degen belgili bir katnaslar xam olarga saykes keletugin minez-kulik formalari usi adam ushin tosinnan emes, al kop yamasa az darejede turakli xam mu­dami bolsa, demek olar onin jeke kelbetinin kasiyetleri bolip kalgan boladi.
Adamnin xakiykatlikka jasaytugin katnasin bildiretugin jeke kelbetlik kasiyetleri barxama geypara ozine tan birikpeni kuray­di, al usi birikpe usi adamnin ayirim ozgesheliklerinin jiyindisi­nan emes, al adamnin xarakteri dep atalatugin bir putin narseden ibarat boladi. «Xarakter» sozi grek tilinen kelip shikkan xam au­dargan uakitta kasiyet, alamat, belgi, ozgeshelik degendi bildire­di.
Xarakter-bul shaxstin en axmiyetli kasiyetlerinin dara birik­pesi bolip, ol adamnin dogerek-atiraptagi dun`yaga jasaytugin kat­nasin korsetedi xam onin minez-kulkinda, is-xareketlerinde bili­nedi. Uyrenshikli formalarinda bekkemlengen katnas boladi. Biz adamnin xarakeri anaday yamasa minaday dep atap korsete otirip, usinin menen onin xakiykatlikka jasaytugin katnasin xam bir ua­kittin ozinde belgili bir jagdayda bekkemlenip, uyrenshikli bolip kalgan minez-kulik obrazi usi katnaslardi amelge asiriudin usili retinde aship beremiz. Maselen, egerde biz kayirxomlik usi adamnin xarakterinin ozgesheligi dep atap korsetsek, usinin menen biz onin adamlarga jasaytugin katnasi kanday xam bir uakittin ozinde bel­gili bir jagdaydagi onin minez-kulki kanday ekenin demek, tiyisli jagdaylarda onnan kanday kiliklardi kutiuge bolatuginin korsetip beremiz.
Xarakter shaxstin baska tarepleri atap aytkanda temperamenti xam ukiplari menen oz-ara baylanisli boladi. Temperament xarak­terdin juzege keliu formasina tasiyir jasay otirip, onin yamasa minau belgilerin ozine tan tuske engizedi. Maselen, xoleriktin tabanliligi gajja-gaj xizmetinde, flegmatiktin saldamli isshenli­ginde bilinedi. Miynet suygishlikte usilay boladi: xolerik jedel­li, kumarlanip flegmatik bir kalipte xam asikpastan miynet etedi. Baska jaginan, temperamenttin ozi de xarakterdin tasiyri astinda kayta duzilediU` kushli xarakterli adam oz temperamentinin geypara unamsiz tareplerin tiyip, onin juzege keliuin kadagalap tura ala­di.
Ukiplar da xarakter menen ajiralmas baylanisli boladi. Joka­ri darejedegi ukiplar xarakterdin jamaat penen birlik sezimi xam onin iygiligi ushin jumis isleu tilegi, ozine katti talapshan boli­ushilik, oz isine sin kozi menen katnas jasay aliushilik siyakli belgileri menen birigip ketedi. Ukiplardin darejesi kiyinshilik­lardi tabanli turde jenip shiga aliushilik, satsizliklerdin tasiri astinda ruuxi tusip ketpeushilik, sholkemleskenlik penen islep, baslama korsete aliushilik penen baylanisli boladi.
2.I.P.Pavlov taliymatina muuapik, adamnin uyrenshikli mi­nez-kulki-bul adamnin dogerek atiraptagi jamiyetlik ortaliktin kayta-kayta takirarlana beretugin tasiyirlerine beretugin, katti bekkemlenip kalgan juuaplarinin sistemasi boladi.
Xarakterdin fiziologiyalik negizleri nerv sistemasi tipinin belgilerinin xam jeke turmis tajiriybesinin, tarbiyanin natiyje­sinde kaliplesken uakitsha baylanislardin kuramali turakli siste­malarinin kosindisi boladi.
Mine usi kosindida uakitsha baylanislar sistemasi nerv siste­masinin tipine karaganda anagurlim axmiyetli rol` atkaradi, oyt­keni tip uliuma alganda xarakterdi de, onin ayirim belgilerin de aldin ala belgilemeydi. Nerv sistemasinin xar kanday tipinin ne­gizinde shaxstin jamiyetlik jaktan baxali barlik sipatlarin kalip­lestiriuge boladi. Al tiptin tasiyri bolsa jokarida korsetilgen baylanislar sistemalarinin kaliplesiui nerv sistemasinin xarkiyli tipleri uakillerinde turli-turli juz beretugininda, al usi bayla­nislar sistemalarinin ozi de tipke karay xarkiyli juz beretugi­ninda korinedi (maselen, batillik ozin biyley alatugin xam sabir­li tiplerde xar kiyli bilinetugin boladi).
Ekinshi signal sistemasi, Pavlovtin atap korsetkenindey-ak adamnin minez-kulkin jokari darejede tartipke salip turatugin te­tik bolganliktan, usi korsetilgen baylanislar sistemasi tek tik­keley signallardin tasiyri astinda gana emes, al ekinshi signal­lik, yagniy sozlik kozdiriushilardin (baska adamlardin korsetpele­rinin, talaplarinin xam ozine tan ozine-ozi buyrik beriudin) ta­siyri astinda kaliplesetuginin atap korsetiu tiyis.
3.Xar bir tariyxiy dauir turmistin belgili uliuma duzilisi xam jamiyetlik-ekonomikalik munasibetleri menen suuretlenedi. Bu­lar ob`ektiv turde, yagniy adamnin ozine baylanisli bolmagan tur­de, sol dauirge tan bolgan xarakter belgilerin jetilistirip, adamlardin dun`ya karasina tasiyir etedi. Jamiyetlik munasibetler­din ozgeriui menen adamlardin ruuxiy korinisi, xarakteri de ozge­redi.
Xar kiyli jamiyetlik-tariyxiy dauirlerde xar kiyli xarakter belgileri payda boladi.
Materiallik xam madeniy bayliklardin duris bolistiriliui, adamlardin siyasiy tenligi xam azatligin, sonday-ak jamiyet isle­rin baskariuda barlik adamlardin katnasiuin tamiyinleushi, islep shigariu kurallarina jamiyetlik mutajlikti shartlep koygan miynet­tin demokratiyalik formalari, demokratiyalik islep shigariu munasi­betleri xarakterinin demokratiyalik belgilerinin ob`ektiv tiykarin payda etedi xam olardin jetilisiui ushin tiykargi derek esaplana­di.
Demokratiyalik jamiyet sharayatinda elimiz adamlari xarakteri­nin ozine tan belgileri jetilisedi. Bularda jana jamiyetlik muna­sibetlerdin gone, olip baratirgan, jamiyetlik rauajlaniudin alga bariuina xadal baratirgan, aldingi pikirlerdin osiui xam xarak­terdin jana ajayip belgilerinin jetilisiuine irkinish jasap atir­gan narseler menen guresi saulelenedi.
Uatanga muxabbat, xakiykatlik, adamgershilik, doslik, tuuri­lik, mexribanlik demokratiyalik dauir adami xarakterinin tipik belgiler bolip tabiladi.
Xarakter adamnin bugingi kunde ne islep atirganligi tasiy­rinde gana jetilispeydi, xarakter adamnin keleshekke karatilgan ameliy isleri tasiyrinde osedi. Keleshek ushin molsherlengen xizmet, xazirgi zaman adaminin emes, mumkin keleshek jamiyet adami xarak­terinin de unamli belgilerin jetilistiredi.
Xarakterdin anik belgilerge iye bolgan shaxsti jetilistiriu jamiyet sheship atirgan maselelerge xam sol dauirdegi jamiyetlik rauajlaniu belgileytugin tiykargi, juda axmiyetli talaplarga bay­lanisli.
Elimiz adamlari xarakterinin ozine tan belgilerge tomendegi­ler jatadiU`
Xukikiy demokratiyalik jamiyet kuriu isine sadiklik, miynetke xadallik, baslamalilik, jedellilik, doretiushilik, miynet suygish­lik, keuillilik, sanali tartip, jamiyetlik uaziypa, is bilermen­lik, jamiyet maplerinin buziliuina jol koymau, joldaslik, adam­gershilik, adalatsizlikka reximsizlik, barlik xaliklar menen dos­lik, elimiz dushpanlarina reximsizlik xam tagi baskalar.
Zamanlaslarimiz buringi uakitlari payda etilgen xarakterdin unamli sipatlarin saklap kalip, ogan jana, ozine tan belgiler kirgizbekte. Xalkimiz umtilip atirgan xam oz islerinde, omirinde, turmisinda xam miynetinde saulelendirip atirgan biyik maksetler xarakterinin jana, demokratiyalik belgilerin (miynetke, jamaatke, oz-ozine) jetilistiriuge mumkinshilik bermekte.
Adamlar turmisinin ozine tan sharayatlari olar xarakterinin tipikliginde payda etedi. Sonin menen birge xar bir adam turmis jagdaylarinin ozine tan ozgesheligi, tarbiya, miynet xam turmis spetsifikasi adam xarakterinin individual belgilerine oz tasiyrin tiygizedi. Individuallik uliumalik xam tipiklikten ajiralmaydi, tipiklik de xar dayim ayirim bir individuallikka iye boladi.
Xar bir adamda turmisi xam xizmeti protsessinde onin erikli, emotsional xam akiliy sipatlarga tasiyir etetugin xarakterdin in­dividual belgileri jetilisedi xam payda boladi.
Xazirgi xukikiy demokratiyalik jamiyette xarakterdin indivi­dual belgilerin osiriu ushin, xar bir adamnin erkin keleshegi ushin barlik sharayatlar jaratilgan. Elimiz dushpanlari kollektivizm indi­viduallikti jok etedi, sebebi jeke belgiler jamiyetlik belgiler menen kosilip ketedi, individual pariular jok boladi, sonin menen xarakterdin individual belgileri de jok bolip ketedi dep isendi­riuge xareket etedi.
Xarakterdin individual belgileri tolik xarakter tipik belgi­lerinin ozine tan belgilerinde saulelenedi. Maselen, xarakterdin doslik xam joldaslik siyakli belgileri elimiz adamlarinin tipik belgileri, birak xar bir adamda xarakterdin bul belgileri ozine tan ozgeshelikte, individual tarizde payda boladi. Bir kiyli adam­larda doslik xam joldaslik sonday saulelenedi, adam dostina ulken talaplar koyadi, ogan talapshan, onin kemshiliklerine biyparik karap turmaydi. Baska bireu dostina xarakterinin bul belgilerin baskasha munasibette korsetedi: ol mexirban, gamxor, jan kuyer xam dosti­nin is xareketinde unamsiz belgilerdin payda boliuina jol koymau­ga xareket etedi yamasa olardi saplastiriuga jardem beredi. Oz xa­rakteri individual belgilerinin kushine karay birinshi adam ekinshi adamday is kila almaydi (xam kerisinshe).
Xarakterdin individual belgileri adamnin okiu xizmeti ozge­sheliklerinde, onin pikir jurgiziui, dikkati zeyni xam baklaushili­ginin ozine tanliginde, miynetke munasibetinde, miynet suygishli­ginde, erikli sipatlarinda-sabirliligi, ozin tuta biliushiligi, kandayda bir maksetke karatilganliginda payda boladi.
Ayirim bir adamlardin unamsiz tasiyri, naduris tarbiya xamde dun`yadagi ayirim jaramas tasiyirler natiyjesinde elimiz adamla­rinda ayirim jagdaylarda xarakterdin unamsiz individual belgileri jetilisiui mumkin.
Adamdi kayta tarbiyalau xam onin xarakterindegi unamsiz bel­gilerdi ozgertiudin tiykargi kurali jamaatshiliktin tasiyir etiui xam jamaattin abaylaui, jamaattin tasiyri xam miynet xizmeti bo­lip tabiladi.
Mugallim ozinin talim-tarbiya jumisinda okiushi xarakter bel­gisinin individual tarizde payda boliuin esapka aliui xarakterdin unamli belgilerinin osiui xam unamsiz belgilerdin kayta tarbiyala­niui ushin jagday jaratiui lazim.
Balanin xizmeti xam is-xareketinde xarakterdin individual kasiyetlerin xam olardin payda boliu belgilerin uyreniu balaga individual katnas jasaudi xam onin menen alip barilatugin indivi­dual islerdi aniklau mumkinshiligin beredi. Balalardin individual kasiyetlerin esapka alip tarbiya maksetlerine erisiudin en jaksi jollarin tamiyinleydi.
Bala xarakterinin individual xam tipik kasiyetlerin birge osirip bariu xar tarepleme xam garmonikalik er jetken shaxsti je­tilistiriu ushin kolay sharayat jaratip beredi.
4.Xarakter ajiralmas bir putinlikten ibarat boladi. Birak xarakter siyakli usinday kuramali bir putinlikti anik ayirim ta­replerin yamasa tipik kasiyetlerin (xarakterdin belgilerin) ayirip shigarmay turip uyreniu xam tusiniu mumkin emes. Adamnin xakiykat­likka katnas jasaui juzege keletugin adam minez-kulkinin jeke uy­renshikli formalarin xarakterdin belgileri dep tusinedi.
Xarakterdin belgilerin olardin biri-biri menen oz-ara bayla­nisinda karap shigiu xam baxalau zarur. Xarakterdin xar bir belgi­si onin baska belgiler menen oz-ara katnasina karay oz axmiyeti­ne, kobinese putkilley turli-turli axmiyetine iye boladi. Mase­len, batillik xarakterdin belgisi retinde ol saklik yamasa kizba­lilik, jokari morallik sezimler yamasa mayda dankparazlik sezimi menen birigiuine karay sapa jaginan xarkiyli axmiyetke iye bola­di. Tabanlilik tek jokari ideyalilik xam kritikalilik penen biri­gip ketkende gana unamli axmiyetke iye boladi, al olarsiz ol ojetlikke aylanip ketiui itimal. Jureklilik penen birikpegen sak­lik adamdi biyparua etip koyiui mumkin.
Xarakterdin belgilerin tiykargi eki toparga boliu kabil etilgen.
Birinshi toparda xarakterdin shaxstin bagdarlaniushiligin bil­diretugin belgileri, yagniy xakiykatlikka jasalatugin katnaslar sistemasi (jamiyetke, jamaatke, jamaattin agzalari retindegi bas­ka adamlarga katnas jasauU` ozine-ozi, ozinin jeke kelbetine kat­nas jasau) kuraydi.
Bagdarlaniushilik adamnin maksetlerin xam umtiliularin belgi­leydi, birak usi maksetler menen umtiliular turmista amelge asi­rilip atirma yamasa jokpa, adam gozlegen maksetine erisiu jolinda­gi toskinliklardi jenip shiga alama yamasa jokpa degen masele de ogada axmiyetli boladi. Usigan muuapik turde xarakterdin belgile­rinin ekinshi toparin-erklilik belgilerin ayirip shigaradi. Adamda xarakterdin erklilik belgilerinin rauajlaniuina karay kushli xam xalsiz xarakter tuurali soz etedi. Bosanlik uliuma alganda xatte unamli bagdarlaniushilik bolgan jagdayda da xarakterge unamsiz ba­xa beredi. Egerde jokari, iygilikli maksetler turmista iske asi­rilmasa, bunday maksetlerdi gozleudin ozi de biypayda boladi. Usinin menen bir uakitta otirik bagdarlaniushilik bolgan jagdayda­gi kushli xarakter de shaxstin baxali sipati bolmaydi.
1.Jamiyetke, jamaatke, baska adamlarga katnas jasaudi bildi­retugin xarakterdin belgileri.
Bul belgilerge barinende burin kollektivizm jatadi. Kollek­tivizm-xarakterdin bir belgisi bolip, ol adamnin jamaatte boliu­ga, onin turmisina katnasiuga, ol gozlegen maksetler ushin guresi­uge jamaattin barlik agzalarina joldaslik jardem korsetiuge umti­liuin bildiredi. Xarakterdin usi belgisi jaksi rauajlangan okiushi jamaatke, oz joldaslarina bauip basip kaladi. Ol artta kalganlar­ga shin keuilden jardem beredi, joldaslarinin tabisina kuuanadi, olardi xar bir minutta kollap-kuuatlauga tayar bolip turadi. Bun­day okiushiga tek onin ozine gana payda keltiretugin yamasa lazzet­ke boleytugin, al joldaslarina ziyan keltiretugin kiliklardan bas tartiu ansat boladi.
Xarakterdin kollektivizmge kayshi keletugin unamsiz belgisi ozimshillik boladi. Ozimshil adamnin is-xareketin oz kara basinin maplerin gozleushilik, birinshi gezekte oz kara basinin paydasi tu­urali gamxorlik etiuge umtiliushilik bagdarlap turadi.
Ozimshilliktin baslangish belgilerine iye bolgan oqiwshilar geyde mektepte ushiratiuga boladi. Maselen Roza degen kizdi alip karayik. Ol adamlarga putkilley biyparua karaui menen ajiralip turadi. Ol klasslaslarinin jaman baxa alganina ashiktan-ashik kuua­nadi, al olardin tabislarina katti kuyip pisedi. Klasstin maple­rin mensinbeydi. Kade bolganinday-ak, balalardagi ozimshillik ba­lani xadden tis erkeletip jiberetugin, ol ne dese soni isley be­retugin, oni miynetke uyretpeytugin ata-analardin naduris mi­nez-kulkinin natiyjesi boladi. Mugallim oz uaktinda usinday oqiwshilarga ayiriksha keuil boliui xam olar joninde arnauli turde tar­biyalau jumisin jurgiziudi belgiliui tiyis.
Kayirkomlik siyakli belgi kollektivizm menen baylanisli bola­di. Kayirkomlik-adamlarga olardin sezimlerine mashkalalarina dik­katli, miyirmanlik, abaylilik penen katnas jasau, adamga jardem beriuge mudami tayar turiushilik, anau yamasa minau jagdayda kanday jardem kerek ekenin pamley aliushilik boladi.
Kayirkomlik, bosanlik, adamnin rayina keuline karaushilik pe­nen xeshkanday uliumalilikka iye emes. Adamga dikkatli xam miyir­manlik penen katnas jasau, oni xurmetleu, ogan ozinin katelerin, kemshiliklerin, unamsiz kasiyetlerin duzetiude jardem beriuge um­tiliuda bilinedi. Sonliktan da tikkeley xak niyet penen xam adil turde joldaslik kritikalau adamga kayirkomlik penen katnas jasau­din ayiriksha formasi, oz-ara jardem beriudin kurali boladi.
Adamlarga jaramas, kayirkomliksiz katnas jasauda bildiretu­gin xarakterdin unamsiz belgisi-turpayilik-mektep jasinda mi­nez-kuliktin ken taralgan kemshiligi boladi. Usi belginin payda boliu sebepleri ogada turli-turli boladi. Tarbiyalaudin katelikle­riU` ulkenlerdin oqiwshilarga, asirese jas ospirimge katnas jasauda adep-ikramli bolmaui, onin jeke ar-namisin jetkilikli darejede xurmetlemeushilik, anau yamasa minau formada onin jeke ar namisin jetkilikli darejede xurmetlemeushilik, anau yamasa minau formada onin oz betinsheligin tiyip koyiuga umtiliushilik, biyzar etetugin kadagalau xam ayteuir bir mayda-shuyde kauenderlik ete beriushilik bilinedi de turadi. Jas ospirimler ulkenlerdin ozlerine adilsiz katnas jasauina kobinese turpayilik penen juuap beredi. Mugallim xakiykat adilsiz katnas penen bir katarda okiushi ozine jasagan katnasti adilsiz dep katelesip isene beretugin jagdaylarda gezle­sip turatuginin bilip koyiui tiyis.
Geyde oqiwshilardin turpayiligi olarda naduris morallik pi­kirlerdin boliuinan kelip shigadi. Geypara balalar turpayilikti xam kopal sozdi eseygenliktin, erjetkenliktin, xarakterdin tikli­ginin belgisi dep esaplaydi.
Oqiwshilardin turpayiligi geypara egedelerge xam joldaslarina elikleudin natiyjesi boliui itimal. Sonday turpayilik bosanliktin natiyjesi boliui da itimal: jas ospirim ele kobinese ozinin se­zimlerin, katti kulshiniushiligin tiya almaydi, kizbalilikka xam adette kizip ketken payitta ne bolganin bilmey kaliushilikka beyim boladi.
Adamnin jamiyetke xam baska adamlarga jasaytugin katnasin bildiretugin xarakterdin en axmiyetdi belgilerinen biri xadallik boladi. Is-xarekettin minsiz taza boliui xadal miynet ushin xarak­terli boladi. Xadallik tek baska bireudin menshigin xam asirese mamleketimizdin xar bir adami talan-taraj etiuden jane buziliudan korgap turatugin mamleketlik menshikti xurmet etiude gana biline bermeydi. Xadal adam oz miynetlerin xak niyet penen orinlaydi, baskalardin iske biyparua xam juuapkersizlik penen katnas jasaui­na toze almaydi. Bunday adamnin is-xareketleri irasgoyligi, xak niyetliligi xam tuurililigi menen ajiralip turadi. Ol xeshkashan otirik soylemeydi, xiylekerlik etpeydi, aldamaydi, eki juzlilik islemeydi, uadesine katti opadar boladi, xaramilik isleuge batin­baydi, xeshkashan oz xujdanina karsi shikpaydi, eki juzlilik etpeydi.
Xarakterdin adamlarga katnas jasaudi bildiretugin unamli belgisi jatirkaushilik boladi. Alibette, ol oz kara basinin maple­rinen kelip shikpastan, al kollektivizm sezimine tiykarlangan jag­dayda usinday boladi. Xeshkimdi jatirkamaytugin adamlar baska adamlar menen oz-ara katnas jasaudan xam birge xizmet isleuden kuuanishka bolenip, kanaatlanadi xam jamaatten sirtta kalgan jag­dayda katti kaygiriu sezimin bastan keshiredi.
Xarakterdin tuyiklik, sir saklaushilik siyakli karama-karsi belgilerine iye bolgan adamlarda gezlesip turadi. Tuyiklik xam sir saklaushilik okiushida xar kiyli dereklerge iye boladi. Kobine­se bul melanxolik temperamenttin juzege keliui, geyde jaziksiz jazalangani yamasa ulkenler tarepinen unamsiz baxa algani ushin ok­pe-giynenin turakli juzege keliui, geyde satsizlikke kabirgasi kayisiu boladi.
2.Xarakterdin miynetke katnas jasaudi bildiretugin belgileri. Xarakterdin miynet etiu tilegin bildiretugin belgisin miynet
suygishlik dep ataydi. Usi tilek miynet protsessinen xam onin na­tiyjelerinen alatugin kanaatlaniu, kuuanish, lazzetleniu sezimi menen baylanisli boladi. Miynetke degen xakiykat suyiushilik, xak niyetlilik xam puxtalik, jumisti ayteuir orinlap gana koymastan, al oni mudami en jaksi etip orinlau zarurligi menen birigip kete­di.
Bizin elimiz onin barlik agzalarinin jamiyetlik iygilik ushin iktiyarli turde miynet etiu siyakli ishki tilegine tiykarlangan bo­ladi. Sonliktan da mamleketimiz jamiyettin barlik agzalarinda miynetke, xurmetli katnas jasaudi rauajlandiriudi, tarbiya jumisi­nin orayina koyip otir. Elimizdin xar bir aldingi adami xakiykat inta menen miynet etedi, is kosjakpaslardi, jalkaulardi jek kore­di, miynetke juzeki katnas jasauga tozbeydi. Xarakterdin bizin adamlarimizga jat jalkaulik, itibarsizlik siyakli belgileri miy­netke unamsiz yamasa biyparua,nemkuraydilik penen katnas jasauda, tapsirmalardi ayteuir bir kozabaga orinlauda bilinedi.
Miynet suygishlik xarakterdin baslamalilik siyakli belgisi me­nen birigip ketken uakitta ayriksha kunlilikka iye boladi. Baslama korsetetugin adam-janani seze biliushiligi rauajlangan adam bola­di. Ol miynetke jamiyetlik xizmetke doretiushilik katnas jasaydi, jumistin anagurlim jetilisken, anagurlim onimdarli usillarin ta­biuga umtiladi, al tap usi narsenin ozi bizin miynetkeshlerimizdin kolxozshilarimizdin arasinda kennen en jaygan novatorlik xareketi­nin tiykarin kuraydi.
Xarakterdin baslamalilikka kayshi keletugin belgileri-artta kaliushilik, konservatizm-jana aldingi katardagi narsege unamsiz katnas jasauda, keri tartiushilikka beyim boliuda, dasturlerge ka­lay bolsa solay katnas jasay beriushilikte korinedi.
Miynet protsessinde xarakterdin unemlilik siyakli kunli belgi­si de rauajlana baradi,al ol adamnin oz jumisinin xam baska adam­lardin xizmetinin natiyjelerine degen katnasin bildiredi. Adam miynetti xurmetley otirip, adamnin akili xam miyneti menen dore­tilgen narsege unemshillik jaginan katnas jasay baslaydi, materi­allardi, kural-saymanlardi xam miynettin onimlerin artikmash, akilga ugras bolmagan turde jumsaudan aulak boliuga umtiladi. Unemshillik isirapshiliktin yamasa materiallik bayliklarga talan-ta­rajlik katnas jasauda da, sonday-ak ziknalik penen sikmarliktan da birdey kashik boladi.
3.Xarakterdin ozine-ozi katnas jasaudi bildiretugin belgile­ri.
Adam xizmeti protsessinde baska adamlar menen belgili dareje­de munasibette boladi.
Adam xizmet protsessinde baska adamlar menen bolgan baylanis protsessinde xam miynet protsessinde baska adamdi biledi xam ogan degen oz munasibetin belgileydi.
Adam baska adamlar menen jamiyetlik munasibette bolip xizmet protsessinde ozin jamiyet agzasi sipatinda, jamiyetlik tiri jan sipatinda biledi. Adamnin oz xizmetine karap munasibette boliui xamde adamnin xizmetine baylanisli xalda xareketlerinin ozgeriui oz-ozine bolgan munasibetti de ozgertedi. Ozin miynet adami, ja­maattin agzasi, garezsiz mamleketimizdin jaratiushisi, xukikiy de­mokratiyalik jamiyet kuriushi sipatinda anlau miynet protsessinde payda boladi. Bular adamda ozine bolgan jana munasibet payda ete­di.
Oz-ozine bolgan belgili munasibet amelde bekkemlenip, xarak­ter belgisine aylanadi.
Jeke ozine bolgan munasibetti saulelendiriushi xarakter bel­gilerine tomendegiler kirediU` kishipeyillik, ozin-ozi kritikalau, oz kadirin biliu.
Xarakter belgileri sipatinda kishipeyillik sonday payda bola­di, adam oz xizmetleri, tabislarin xam shaxsiy sipatlarin xesh ka­shan borttirip jibermeydi. Ol ozi kanday is islese, onin orninda bolgan baska adamda sonday is isleuin esapka alip, ozin xam oz islerin baska adamlarga karama-karsi koymaydi. Kishipeyil adam baska adamlar menen munasibette apiuayi xam tabiyiy, birak sonin menen birge oz kadir kimbatin xam oz kushine isenimdi saklap kala­di.
Adamda ayirim uakitlari xatte korkiuga aylanatugin kishipe­yillikten ozine jeterli baxa bermeushilikti ajirata biliu kerek, bunday uakitta adamlar ozlerine xam oz kushlerine isenimdi jogal­tadi.
Oz kadirin biliu sezimi-ozin xurmet etiu sezimi, oz mumkin­shiliklerin duris tusiniu, adamnin kimbatli sipati-oz kushine ise­nimdi payda etedi. Oz kadir-kimbatin saklaushi adam ozin kemsitiu xam garemetleuge jol koymaydi, ozin korgaydi xamde oz namisin saklay biledi. Birak xarakterdin bul belgilerin menmenlik mara­patlaniu xam maktanshaklik penen almastirip jibermeu kerek.
Oz kadirin biliu sezimi miynette kashan bolsada adam oz miy­netinin jamiyet ushin paydali ekenligin korip, oni xurmet etken­liklerin bilgende tarbiyalanadi. Sol adam ushin itibarli, taliklau­ga turarlik adamlardin ulgi korsetiui ulken axmiyetke iye boladi.
Oz kadirin biliu sezimin tarbiyalau kishipeyillik xam ozin-ozi kritikalaudi tarbiyalau menen tikkeley baylanisli.
4.Xarakterdin eriklilik belgileri.
Xarakterdin jigerlilik belgileri oz minez-kulkin sanali tur­de tartipke sala biliude xam usigan adetleniude gozlegen makseti­ne erisiu jolindagi toskinliklardi jene biliude bilinedi.
Shaxstin bagdarlaniushiligin esapka almastan turip xarakterdin jigerlilik belgilerin baxalauga xam tarbiyalauga bolmaydi. Xamel­parazdin maksetke karay talpiniushiligi xam tabanliligin jalatay­din batilligi xesh kanday unamli belgiler bolmaydi. Xarakterdin jigerlilik belgileri moral`lik jaktan tarbiyalangan erk bolgan jagdayda gana baxali boladi.
Xarakterdin eriklilik belgilerine maksetke umtiliushilikti, oz betinshelikti, jureklilikti, tabanlilikti, sabirlilikti, er ju­reklilikti xam batillikti, tartiplilikti jatkaradi.
5.Shaxstin kamal tabiuin xarakterdin jetilisiuinin baslaniui dep esaplau kerek. Duris biz mektepke shekemgi tarbiya jasindagi xam mektep jasindagi kishi balalik dauirinde xarakterdin turaksiz belgileri jetilisedi dep ayta alamiz, birak xarakterdin jetilisi­ui ushin jagday, onin tiykarlari balanin tap mine usi jas dauirin­de payda bola baslaydi.
Bala omirinin mektepke shekemgi dauiri shaxstin kamal tabiuin­dagi en axmiyetli baskish. Bala mektepke is-xareketlerinin ozles­tirilgen, adetlengen formalari menen, atirapka bolgan anik muna­sibeti menen, ozlestirilgen adep-ikram normalari menen keledi.
Mektepke kiriu, bala omiri xam xizmeti balada is-xareketler­din belgili jamlesken formalarin osirip, onin xizmeti xam onin dogerek atiraptagi adamlar menen bolgan munasibetlerine ulken oz­gerisler kirgizip, balaga degen oz talaplarin koyadi. Bul jastagi bala ozin belgili axmiyetke iye bolgan xizmet penen shugillaniushi (bul dogerek-atiraptagilar tarepinen de tan alinadi) jamaattin agzasi sipatinda seze baslaydi.
Okiu xizmeti balani joldaslari, mugallimler, ata-analar xam baska adamlar menen jana munasibette boliuga majbur etedi. Bular­din barligi mektepke kelgenshe jetilisken xam adetlengen munasi­betlerge ozgerisler kirgizedi.
Bala ozine, onin xizmetine ulkenler xam ata-analar tamaninan islenetugin munasibetlerdin ozgergenligin tusinedi, jana xizmet onin joldaslari menen bolatugin munasibetlerdi xam onin oz-ozine bolgan munasibetinde ozgertedi.
Mektep okiushisinin okiu isleri protsessinde, adamlar menen munasibetinin kuramalasiui protsessinde mugallim alip baratugin tarbiyalik jumislar oqiwshilarda zarur sipatlardi jetilistiriu mum­kinshiligin jaratadi, bunday sipatlar bara-bara okiushi xarakteri­nin tiykari bolip kaladi.
Tarbiya protsessinde bala xarakterin jetilistiriu, onin xarak­terindegi unamsiz belgilerdi ozgertiu xam tamamlau xamde unamli sipatlardi sindiriu mumkin. Tarbiyalau xam kayta tarbiyalau mumkin bolmagan balalar xarakteri jokU` bunin ushin tek gana tarbiyaga sha­rayat jaratiu xam balanin individual ozgesheliklerin albette esapka aliu kerek.
Mektep okiushisinin is-xareketindegi unamli xam unamszi ta­replerin esapka alip okiushinin neni biliui xam kanday biliu, anik sharayatta ozin kalay tutiuin bilip, dogerek-atiraptagilardin oqiwshilarga tasiyir korsetiulerin esapka alip mugallim okiushi aldina shartler koyip xam onin xizmetin jolga salip, xarakterinde unamli belgilerdin jetilisiuine tasiyir etiui mumkin.
Mektep okiushisinin xarakterin tarbiyalaudin tiykargi jollari tomendegishe belgilenediU`
1)Xarakterdin tiykari sipatinda ilimiy dun`ya karasti, iklas­ti jetilistiriu.
Shaxstin ilimiy dun`ya karasta bagdarlanganligi bilimler xam ameliy xizmettin bayligi menen belgilenip, adamnin turmislik um­tiliularinda saulelenedi.
Shaxsta ilimiy dun`ya karaska bagdarlanganlikti tarbiyalauda okitiu, ilimiy-siyasiy tarbiya, adamlardin turmistagi duris munasi­betleri ulken axmiyetke iye. Bular xarakter belgileri jetilisiui­nin ob`ektiv tiykarin payda etedi.
2)Xizmetti (okiu, oyin, miynet xizmetin) sholkemlestiriu. Bul protsesste adam is-xareket kagiydalarin ameliy turde iyelep aladi. Tarbiyashilar jamiyetlik axmiyetke iye bolgan doretiushilik miynet­te, shiniktiriular xam duris adep-ikram formalari xam is-xareket­lerinin bekkemleniui ushin arnauli sharayat jaratadi.
3)Bir maksetke karatilgan jamaatti xam adamlar ortasinda jaksi jamaatshilik munasibetlerdi juzege keltiriu. Jamaattin aldi­na koygan maksetlerine erisiu ushin gureste kiyinshiliklardi jeniu­de shaxs xarakterinin unamli belgileri jetilisedi.
4)Insan birge jasaytugin, okiytugin xam isleytugin adamlar­dan ornek aliuinin tarbiyalik axmiyeti. Kaxarmanlik dauir adamla­rinin ulgisi, korkem shigarma kaxarmanlari, joldaslar, ata-analar xam tarbiyashilardin ulgisi arnap islengen yamasa arnap islenbegen taliklaudin psixologik tiykari bolip adamnin islerinde, munasi­betlerinde xam is-xareketlerinde payda boladi.
5)Oz-ozin tarbiyalau-kashandur adam oz xarakterinin kushli yama­sa kushsiz tareplerin bilse xam ozinde xarakterdin unamli belgile­rin jetilistiriu jollarin belgiley alsa-bul xarakterdi tarbiyalau ushin ulken axmiyetke iye.
Mektep okiushisinin xarakterin tarbiyalau jollari xam formala­ri xakkinda toktap otemiz.
Baslauish talimnin tarbiyalik xarakteri balaga jamiyet agzasi sipatinda sindiriu zarur bolgan adep-ikram talaplarin aste-akirin ozlestirip bariu mumkinshiligin beredi. Belgili darejede unamli sezimler okitiushi jarkin xam kizigarli formadagi okiu protsessi xamde gurrin dauaminda bala (oz jasina ilayik turde) jamiyetlik adep-ikram xam jamiyetlik munasibetlerdin belgili normalarin oz­lestirip aladi. Okiushi elimiz adamlarinin dankli miynetleri, kil­gan isleri, miynet tarauindagi martlikleri menen tanisadi, olar­dan gayratlanadi xam ozi de sonday boliudi kaleydi, ol ozi esit­ken xam okigan narselerin juda teren sezedi xam bul narse onin yadinda saklanip kaladi. Bala adamlar xizmetinin nege karatilgan­ligin biledi, onda sol adamlarday boliu tilegi payda boladi, bi­rak ele konlikpe xam ameliy tajiriybe jetispeydi.
Balalar tarepinen ozlestirip alingan adep-ikram talaplarin, olardi tusiniudi mektep oqiwshilarinin adep-ikram ameliy tajiriy­beleri baylanistiriu kerek. Balalar birinshi klasstan baslap to­mendegi adep-ikram printsiplerin jaksi ozlestirip almaktaU` adam adamga dos joldas xam tuuiskan.
Balani ameliy is (uy-ishleri, joldaslarina jardem beriu)ke katnastiriu, olardin orinlaniui ustinen kadagalau, bul islerdi taliklau balalar tarepinen adep-ikramli tajiriybe arttiriu ushin jagday jaratadi, bul aste akirin adetlengen xarakter belgisine aylanadi. Adep-ikram tajiriybenin bul daslepki tiykarlari kele­shekte xarakterdin jetilisiui ushin juda axmiyetli.
Baska adamlardin ulgi korsetiui xarakterdin jetilisiui ushin ulken axmiyetke iye: balalar ulkenlerge uksauga xareket etep, kop narselerdi ulkenlerden uyrenip aladi. Anik maksetti gozlep is is­leushi adep-ikramlilik jaktan tarbiyalangan adamnin is-xareketi mektep oqiwshilarinda duris is-xareketler jetilistiriu xam olar isleytugin jaksi islerdi keltirip shigariu ushin kop gana unamli narseler beredi.
Jamiyetlik paydali miynette mektep oqiwshilari xarakterin tarbiyalau ushin birkansha kolay jagday jaratiladi. Jamiyetlik axmi­yetke iye bolgan, tuuri jolga koyilgan, miynet oqiwshilarda kop gana unamli keshirmelerdi payda etedi. Bular miynetke, miynet is­lep atirgan adamga tuuri munasibet payda etedi.
Jamaatte kishi jastagi okiushi balalardin xarakterin tarbiyalau natiyjeli turde alip bariladi: balada jamaatlik xizmette xarak­terdin baska belgileri menen birge xarakterdin jamaatlik belgile­ri tarbiyalanadi.
Balada jamaatlik sezimleri daslep mektepke shekemgi tarbiya jasinda ak payda boladiU` ol oz katarlari menen birge boliuga, ja­maat oyin xam shinigiularda katnasiuga, jamaattin talaplarina (ma­selen oyinda) boysiniuga xareket etedi.
Oz katarlari jamaatinen ajiralip kaliu balaga jaman tasiyir etedi: ulkenler arasinda tarbiyalaniu natiyjesinde balalarda xa­rakterdin unamsiz belgileri (adam jaktirmau, jamaatten korkiu, egoizm xam baska ayirim bir xarakter belgileri) osip bariui mum­kin.
Jeti-segiz jasar balalarda jamaatshillik belgileri onshelli jetilispegen boladi. Mekteptegi turmis jagdayi xam shinigiulardin jolga koyiliui shaxsta jamaatshillik sipatlarinin tarbiyalaniuina mudami mumkinshilik bere bermeydi.
Okiushi okiu isi protsessinde individual turde okiydi xam oz miyneti ushin individual baxa aladi. Okiushi klasstagi shinigiular uaktinda joldaslari jamaatinde boladi, birak ol ayirim uakitlari sonday jagdayga dus keledi, onda okiu xizmeti protsessinde jamaat­lik munasibetleri juzege kelmeydi.
Mugallim uliuma miynet xizmetin jolga koyganda, putkil klass aldina uliuma maksetler koyip, birgelikte xareket etiu tilegin oyatkan tagdirde gana jamaatshil sezimin tarbiyalau baslanadi. 1-2 klass oqiwshilarinda is-xareketlerdin adetlengen formalari jamaat­te juzege keltiriledi. Bular jamaatlik miynet, oyin xam okiu sha­rayatlarinda jetilisedi.
Kishi jastagi oqiwshilarda baska adamlarga itibarli xam mexri­banlik penen munasibette boliu kobinese jeterli darejede tarbiya­lanbagan boladi. Bul jastagi balalardin psixologik ozgeshelikleri sonnan ibarat, olar baska adamlarga ozlerin kalay tutiu kerekli­gine juuap bere alsa da, bul sipatlardi anik sharayattaU` ata-ana­lar, mugallim katnasiuinda payda etedi. Bul jastagi balalar bir ozin yamasa joldaslari arasinda bolganda ozin kalay tutiu kerekli­gin umitip koyadi.
Sonday-ak psixik kasiyet (bunin ustine kuramali, teren kasi­yet) bolgan mexirbanlik kishi jastagi oqiwshilarda darxal tarbiya­lanbaydi, birak onin ayirim korinisleri bul jastagi balalarda bo­liui xam mugallimnin belgili tarbiya jumislarinda olar ushin is-xa­reketlerdin adetlengen formalarina aylaniui mumkin.
Mektep oqiwshilarinda baska adamlarga bolgan munasibetti sau­lelendiretugin xarakter belgisi sipatinda adamgershilikti tarbiya­lau olardin jamaatlik xizmetinen ajiralmaydi. Jamaat bolip isle­netugin miynetlerde joldaslik sezimlerin osiredi, adamga bolgan teren xurmet xam muxabbat tarbiyalanadi.
Kishi mektep jasindagi balalarda adamgershilikti tarbiyalaudi olardin mektepke kelgen kuninen baslau kerek. Daslep bul kasiyet ayirim bir ameliy islerde payda boladi. Maselen klassta okiushi kesel bolip kaldi, klasstagi joldaslari ogan gamxorlik etedi, onin xalinan xabar aladi, okiuga jardem beredi-ane solay etip is-xarekettin jana tajiriybesi payda etiledi xam xarakterdin jana belgisi mexribanlik jetistiriledi.
Bunnan keyingi sonday uakiya joldaslarina itibarli xam mexri­banlik penen munasibette boliuga majbur etedi, sonala adamlarga bolgan bul munasibet adetke aylanadiU` tek gana naukas bolgan jol­dasina emes, mumkin gamxorlik etiu xam jardemge mutaj adamlarga mexirbanlik xam itibar menen munasibette boliu tilegi payda bola­di.
Adamnin ozine bolgan munasibetti korsetiushi xarakter belgi­leri tarbiyalaudi mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalik dauir­den baslau kerek. Tarbiya islerin dauam ettirip, baslauish mektep oqiwshilarinda kishipeyillikti tarbiyalau zarur.
Balalarda kishipeyilliktin jokligi jamaatte, klassta, ulken­ler arasinda, jamiyetlik orinlarda ozin tuta biliushilikte payda boladi. Bul narse okiushinin baskalardin sozin boliude, ulkenler­din soylesiuine mumkinshilik bermeuinde, gurrinlesiu uaktinda orinsiz eskertiuler beriude, ozin oz is xareketleri makstauda payda boladi.
Balada kishipeyilliktin jok boliu sebebin daslep shanaraktan karau kerek. Eger birinshi klass okiushisi shanarakta uydegilerdin dikkat orayinda bolip oz islerinde ayirim uakitlari jokari baxa aliuga adetlengen bolsa, bunday okiushi klassta da mugallim xam oqiwshilardan ozine sonday munasibetti talap etedi.
Mugallim oqiwshilar tarepinen oz jeke basina artiksha baxa be­riliuine shidam menen gures alip bariui kerek. Bunday oqiwshilardin aste-akirin oz isine xam is-xareketlerine duris baxa beriuge uy­retip bariu, olarda ozin tuta biliu adetin, ozin jamaatke karsi koymau, ulkenler xam joldaslarinin pikirlerin xurmet etiudi tar­biyalau zarur.
Mugallim balalarga kishipeyil adamlar xakkinda aytip beredi, olardin is-xareketlerinin gozzalligi nede ekenligin tusindiredi. Bul makset ushin mugallim balalarga makalalar, kitaplar okip bere­di,kishipeyillik adamdi gozzal etetuginligin aytip beredi. Gurrin­lesiu uaktinda kishipeyil adamlardin islerin kishipeyilliligi bol­magan adamlardin isleri menen salistiriu xam tiyisli juumaklar shigariu mumkin. Mine sonday gurrinler oqiwshilarda kishipeyil, miy­net suygish adamlarga elikleu tilegin payda etedi.
Mugallim oqiwshilardin kishipeyilligin xoshametlep barip xarak­terdin belgisi sipatinda kishipeyilliktin jetilisiui ushin jagday jaratadi. Kishipeyillik shanarak sharayatinda da tarbiyalana­di-ata-analarinin ulgi korsetiui olardin ozlerine xam balarina munasibeti, ata-analarinin kishipeyilligi, balalarda kishi peyil­liktin tarbiyalaniuinin en jaksi faktori.
Baslauish mektep oqiwshilari kobinese baskalardin kemshilikle­rin natiyjelilik penen abaylaydi xam olardi ashkara kiladi, birak oz kemshiliklerin jaman sezedi xam olar xakkinda aytiudi kalenki­remeydi de. Mektep okiushisinda ozin-ozi kritikalaudi osiriu ushin mugallimnin baxasi ayriksha axmiyetke iye. Bul okiushini ozine bir­kansha duris baxa beriuge majbur etedi. Mugallim okiushini oz isin­degi kemshiliklerdi, katelerdi xam jaksi tareplerin tabiuga xamde oz miynetine duris baxa beriuge uyretip, oni oz-ozine baxa beriu­ge uyretedi.
Oz-ozine duris baxa beriu shaxstin uliuma kamalga jetiuine jardem etedi. Eger okiushi ozine jeterli baxa bermese, bul xalda ol baska adamlarga artiksha baxa beredi, okiudagi kiyinshiliklardi juda arttirip korsetedi. Adette bunday oqiwshilardan «men isley alamanba?!», «men buni bilemenbe?!»-degen sozlerdi esitiu mumkin. Xakiykatinda bunday oqiwshilar kop narseni isley aladi xam kop narselerdi biledi,birak oz kushine isenbeushilik ozine jeterli baxa bermeushilikke sebep boladi.
Kerisinshe, ozine shennen tiskari baxa beretugin okiushi baska­larga xam ushiraskan kiyinshiliklarga jeterli darejede baxa bermey­di. Okiu xam istegi katelikler ane sonnan kelip shigadi.
Ojetlik xarakterdin unamsiz belgisi esaplanadi. Kishi mektep jasindagi balada ojetlik kobinese shanarakta tarbiyalangan is-xare­kettin adetlengen formasi sipatinda payda boladi: ayrim uakitlari ojetlik, adilsizlik, kapashilik xam tagi baskalarga juuap sipatin­da payda boladi.
Balalardagi ojetlikti jeniu sonin ushin da kiyin, olar bul kasiyetti unamli, jaksi dep esaplap, kobinese ojetlikti talapshan­lik penen aralastirip jiberedi.
Kishi jastagi oqiwshilarda ozin tuta biliu ele bos rauajlangan boladi: olar keypiyatka tez beriledi xam oz sezimlerin ashik-aydin, geyde bolsa ashiuli saulelendiredi. Eger ulkenler shanarakta ozle­rin tuta almaytugin bolsa, bul narse balada da payda boladi-ol da ozin tuta bilmeydi kop bakiradi, shaukim saladi. Bunday balanin keypiyati tez-tez ozgerip turadi. Bul narse shanarakta ulkenler keypiyatinin ozgeriuine tasir etedi.
Balada ozin tuta biliudin jokligi kobinese onin ruuxiy ke­sellikleri, jarakatlaniui menen baylanisli boladi. Bul balalardi unamsiz tasiyirlerden saklau xamde ozin tuta bilmeushiliktin payda boliui ushin jagday jaratpau kerek. Birak balalarga olardin kesel­ligi, ashiushakligin tusindiriu de kerek emes, sebebi bul balada ozin tuta bilmeushiliktin janede kobirek osiuine sebepshi boladi.
Mektepte talim aliu dauaminda xarakter belgisi sipatinda sa­nali tartiplilik jetilisedi. Shennen tiskari katti kollik xam koz koreki tartip-bul balalardan mugallim tarepinen balege duushar etiuU` olar bir narseni seziudi xam isleudi uyretedi, korikkaninan bolsa olar baska narse isleydi. Kishi mektep jasindagi balalarda ayirim bir adep-ikram adetlerin payda etiu axmiyetli.
Balalarda xarakter belgisi sipatinda tartiplilikti tarbiyala­udin zarur shartlerinen bir mektep xam shanarakti birlesip islesiui.
Mektep jasindagi kishi balalar martlik xam batirlik korsetiu­ge ilayik. Biz kobinese: Bul bala suuga igip baratirgan balanin omirin saklap kaldi, Togiz jasar kiz ot ishinde kalip koygan bala­ni alip shikti-degen xabarlardi radiodan esitemiz yamasa gazet-jur­nallardan okiymiz. Bul kaxarmanlik isler balalardin bunday isler etiuge tayarliklarinin zorliginan xabar beredi. Bulardin barligi elimiz mektebinin xam shanaraginin tarbiya jumislarinin natiyjesi bolip tabiladi.
Mektep okiushisin biliu xamde onin xarakterine tan individual ozgesheliklerin esapka alip tarbiyalau ushin oni teren xam xar ta­repleme uyreniu kerek. Mektep okiushisinin xarakteri ozgeshelikle­rin tez aniklau mumkin emes. Xarakter kuramali, kop kirli xam xarkiyli, sonin ushin oni xar kiyli jagdayda uzak uakit xam xar tarepleme uyreniu zarur.
Bala xarakterin uyreniu uzak dauam etetugin protsess. Eger mugallim kaysi bir okiushini uzliksiz baklar eken, ol balanin xiz­meti xam is-xareketi onin miynetke, atiraptagi adamlarga, joldas­larina, oz-ozine bolgan munasibetleri xakkindagi xar kiyli mate­riallardi toplap, oz baklaularin jazip bariui kerek.
Oqiwshilardi uyreniu protsessinde olar xarakterdin unamli xam unamsiz ozgesheliklerin jaksilap aniklau xam keleshekte oni tarbiya­lau yamasa kata tarbiyalauga ilayik individual ilajlardi belgileu kerek.
Ozin-ozi tekseriu ushin soraular, tapsirmalar xam testler
1.Xarakterge aniklama berin ?
2.Xarakter temperamentten ne menen ayirilip turadi?
3.Adamnin xarakterinin tipik xam jeke belgileri neden kelip shigadi?
4.Adam xarakteri kalay jetilisedi xam xarakterdi ozgertiu mumkinbe?
5.Xarakterdin jana belgilerin jetilistiriu mumkinbe?
6.Adam xarakterin jetilistiriu ushin erikli sipatlarinin axmiyeti need?
7.Kalay etip adam xarakterin biliu xam uyreniu mumkin?
8.Xarakterdi tarbiyalau jollari kanday boladi?