|
nutq turlari.
Nutq, o‘zining tashqi ifodalanish usuliga qarab og‘zaki va yozma nutqqa ajralib qolmasdan shu bilan birga, qanday vazifani bajarishiga va sintaktik tuzilishining xususiyatlariga qarab ham bir-biridan farq qiladi. Nutq o‘zining bajaradigan vazifasiga qarab, ichki va tashqi nutqqa bo‘linadi.
Ichki nutq
Ichki nutq shunday bir nutqdirki, uning yordami bilan fikrlar boshqa odamlarga ma’lum qilinmasdan oldin ichda ifodalanadi. Ichki nutqning o‘z xususiyatlari bor. Bu nutq, ko‘pincha tovushlar ovoz chiqarib aytmaydigan nutqdir, bu nutq odam «o‘z ichida gapiradigan» nutqdir. Ba’zan ichki nutq «tashqariga» chiqadi ya’ni tovushlar ovoz chiqarib aytiladi. Biror nimani fikr qilayotgan odam qandaydir qiyinchilikka uchrab qolganida, shuningdek, hissiyoti qattiq qo‘zg‘alish natijasida hayajonlanib ketganida yoki o‘zining oldida boshqa odamlar bo‘lmagan vaziyatda u, o‘zi sezmagan holda, «ovoz chiqarib o‘ylaydi» – ovoz chiqarib o‘z-o‘zi bilan gaplasha boshlaydi. Odam yakka qolib, o‘z ichida o‘ylab o‘tirganida ko‘pincha imo-ishora va mimikadan ham foydalanadi. Kichkina bolalar ko‘pincha «ovoz chiqarib o‘ylaydilar», gaplashib va harakat qilib turib fikr qiladilar. Forma jihatidan ichki nutq ko‘proq monolog tarzida sodir bo‘ladi, ichki nutqni odamning o‘z-o‘zi bilan va o‘zicha gaplashuvi deyish mumkin. Lekin ba’zan ichki dialog shaklida, xayoldagi suhbatdosh bilan gaplashish yoki munozara qilish tarzida ham sodir bo‘ladi. Sintaksis tuzilishi jihatidan ko‘pincha ichki nutq qisqartirilgan, bo‘lak-bo‘lak gaplardan iborat bo‘ladi. Ichki nutqda gapning faqat ayrim bo‘laklarigina, asosan ega birmuncha aniq qilib ifodalanadi («ichdan, o‘z-o‘ziga» aytiladi). Ichki nutq ovoz chiqarib «aytib yuborilganida» ham o‘zining shu xususiyatini saqlab qoladi. Masalan, poezddan kechga qolgan passajir vokzalga yaqinlasha turib soatga qaraydi va shu onning o‘zidayoq, o‘ziga kerakli poezdning ketgan yoki ketmaganligini o‘zicha hal qilib, o‘z fikrini ovoz chiqarib aytilgan «Eh, ketib qolibdi-ya!» degan so‘z bilan ifodalab yuboradi. Bunda faqat kesimning o‘zigina ifodalanadi. Lekin shu kishining ichki nutqida (ichida, o‘z-o‘zicha nutqida), albatta, gapning bo‘laklari, boshqa so‘zlar ham bo‘ladi, faqat gapning shu bo‘laklari unchalik shakllanmagan bo‘ladi, shu sababli, gapning shakllanmagan shu bo‘laklari darhol tashqariga chiqmaydi, eshittirilib aytila qolmaydi. Bu holda faqat birgina kesim bilan aytilgan fikr poezdga xuddi shu kishidek shoshilib kelayotgan va mana shunday shubhaga tushib qolgan boshqa kishilargagina tushunarli bo‘ladi. Ichki nutqning to‘liq bo‘lmasligiga, bo‘lak-bo‘lak bo‘lishiga sabab shuki, tafakkur ob’ekti va shu tafakkur sodir bo‘layotgan vaziyat fikr qiluvchi kishining o‘ziga ravshandir va to‘liq gap bilan qayd qilinishini talab etmaydi. Nutq tafakkur ob’ektida tasdiqlanadigan yoki inkor qilinadigan narsa ustidagina to‘xtaladi. Ichki nutq, odatda, ixtiyorsiz ravishda o‘tadi. Bunda tafakkur jarayonlarining o‘zi ixtiyoriy ravishda, ma’lum kuch sarflash yo‘li bilan ham borishi mumkin. Lekin ixtiyoriy tafakkur jarayonining borishiga yordam bergan ichki nutq ixtiyorsiz ravishda o‘z-o‘zicha maydonga chiqadi deyish mumkin. Ichki nutq dialog shaklida sodir bo‘lgan hollardagina ixtiyoriylik momentlari paydo bo‘ladi. Bunday hollarda ichki nutq o‘zining sintaksis tuzilishi jihatidan ham tashqi nutq tuzilishiga yaqinlashib qoladi. Ichki nutqning xarakterli belgisi shuki, bunda tavushlarining artikulyatsiyasi ko‘zga ko‘rinmaydi, I. M. Sechenov buni quyidagicha tasvirlaydi: «Men fikr qilayotganimda juda ko‘p vaqt og‘zimni ochmay va yopib turib, gapira beraman, ya’ni og‘iz bo‘shlig‘idagi til muskullari harakat qilaveradi. Biror fikrni, asosan boshqalarga o‘qtirmoqchi bo‘lib, ifodalashga uringan hollarning hammasida esa shu fikrni albatta pichirlab takrorlab turaman»1. (Izbrannыe filosofskie i psixologicheskie proizvedeniya, Gospolitizdat, 1947, 142-bet).
Ichki nutqning ko‘zga ko‘rinmaydigan mana shunday artikulyatsiyasi borligi hozirgi vaqtda eksperimental yo‘l bilan isbotlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
