|
Til va nutqning tuzilishi.
Har bir kishi avvalo o‘z atrofidagi kishilar so‘zlashadigan tilni bilib oladi. Lekin odam mahsus o‘qib o‘rganish yo‘li bilan yoki boshqa millat kishilari bilan muttasil aloqada bo‘lib turish natijasida boshqa xalqlarning tillarini ham bilib olishi mumkin. Tilni bilib olish (masalan, rus, o‘zbek, ukrain va hokazo tillarni bilib olish) –shu tilning fonetikasini, lug‘at sostavini va grammatik tuzilishini bilib olish demakdir.
Til va nutqning fonetika jihati.
Odam o‘z fikrlarini boshqalarga bildirmoq uchun shu fikrlarni seziladigan, ya’ni sezgi organlari orqali ta’sir qiladigan moddiy vositalarda ifodalashi lozim. Odam ovozini tovushlari va tovushlar birikmasi nutqining mana shunday moddiy vositalaridir. Odamlar nutq orqali bir-birlari bilan muomala qilishda foydalanadigan tillarning hammasi tovush tilidir.Odam nutqining tovushlari odatda fonemalar deb ataladi. Bu tovushlarning alohida belgilari bor. Masalan a fonemasining o‘z belgilari, b fonemasining o‘z belgilari, sh fonemasining va hokazolarning ham o‘z belgilari bor, biz shu belgilarga qarab, ayrim so‘zlarni fahmlaymiz. Bu belgilar, odatda, fonematik belgilar deb ataladi. Biz gapirayotganimizda, odatda, mimika va imo-ishoralardan foydalanamiz. Lekin mimika va imo-ishoralarni alohida til deb hisoblab bo‘lmaydi. Mimika va imo-ishoralar nutqning emotsional (hissiyot) tomonlarini ifodalab beradigan ixtiyorsiz harakatlardan iborat bo‘ladi, yoki gapiruvchi odam o‘z nutqining ayrim joylarini uqtirmoq bo‘rtirib ko‘rsatmoq uchun atayin ixtiyoriy ravishda qiladigan harakatlaridan iborat bo‘ladi. Ba’zan odamlar, vaziyatga qarab, mimika va imo-ishoralardan nutqning qo‘shimcha vositasi tariqasida foydalanadilar. Masalan: zarur jimlikni buzmay biror fikrni bildirmoq uchun yoki nutqni eshittirish qiyin bo‘lgan, lekin o‘zi ko‘rinib turgan masofaga biror fikrni habar qilmoq uchun mimika va imo-ishoralardan foydalaniladi. Lekin bu hollarda mimika va imo-ishoralar tovush tilining so‘z va gaplarini ifodalovchi faqat belgi bo‘lib, ayrim so‘zlar va gaplarning o‘rnida ishlatiladi. Odamlarning imo-ishoralarini, mimikasini va pantomimikasini eslatuvchi xilma-xil harakatlarni biz hamisha hayvonlarda, ayniqsa oliy hayvonlarda – maymunlarda ham borligini ko‘ramiz. Biroq, hayvonlarning bu harakatlarini odamlarning imo-ishoralari, mimikasi bilan bir xildagi harakatlar deb hisoblash mumkin emas. Odamlar o‘zlarining imo-ishoralarida, mimikalarida va o‘zlarining ayrim tovush birikmalarida o‘zlarining ichki his va tuyg‘ularini ifodalaydilar. Lekin, shu bilan bir vaqtda, odam bu harakatlardan nutq elementlari tariqasida ham foydalanishi mumkin, jumladan, odam shular orqali narsalarning ma’nosini ifodalanishi, u yoki bu narsalarni ko‘rsatishi, narsalarni tasvirlab berishi mumkin. Hayvonlarda shu tarzdagi imo-ishoralar va mimika harakatlari bo‘lishi mumkin emas. Bu tajribada ham isbot qilingan. Psixologlar Voytonis va Tix maymunlarni loaqal narsalarni oz-moz bo‘lsa ham ifodalab beradigan tasvirlovchi imo - ishoralarga o‘rgatish tajribalarini o‘tkazgan edilar. Maymunlarda mimika va imo - ishora harakatlari g‘oyat ko‘p bo‘lishiga qaramay, ular bunday tasvirlovchi imo-ishoralarni o‘rgana olmadi. Boshqa hayvonlarda bo‘lgani kabi, maymunlarda ham mimika, imo-ishoralar va tovush signallari harakat faolligining umumiy ajralmas kompleksidan iborat bo‘lib, voqelik buyumlarini ifodalovchi vosita tariqasida xizmat qilmaydi.
Kar-soqov (gung) odamlar imo-ishora va mimikadan aloqa vositasi tariqasida foydalanishga majburdirlar, chunki ular og‘zaki nutq tovushlarini eshitmaydilar. Yozuv ham nutqning moddiy vositasidir. Lekin yozuv tilning qandaydir alohida turi emas, yozuv – tildan foydalanishning faqat alohida usulidir. Og‘zaki nutqda ham yozma nutqda ham biz ayni bir tovush tilidan foydalanamiz. Ozaki nutq eshitish organlari vositasi bilan idrok qildirishga mo‘ljallangan nutqdir. Yozma nutq esa harflar va belgilar yordami bilan tovushlarni, so‘zlarni, gaplarni ko‘z bilan idrok qildirishga mo‘ljallangan nutqdir. Ko‘rlar uchun o‘ylab chiqarilgan mahsus yozuv (Brayl sistemasi) bor, u muskul-teri sezgisi organlari yordami bilan idrok qildirishga mo‘ljallangan nutq vositasidir. Bu yozuv ham tovush tili asosiga ko‘rilgan yozuvdir. Kar-soqovlar (gunglar) ham o‘qitish natijasida yozma nutqni bilib oladilar, ular shu nutq, vositasi bilan tovush tilining butun boyligini ham bilib oladilar. Ular yozma nutqdan foydalanib, boshqa kishilar bilan to‘la-to‘kis aloqa bog‘laydigan bo‘lib oladilar va hamma normal kishilar singari kamol topaveradilar. Nutqning fonetika jihatini bilib olish ma’lum bir tildagi har bir tovushni va har bir so‘zni og‘zaki nutqda to‘g‘ri aniq va ravshan qilib ayta olish demakdir, yozma nutqda esa shu tildagi har bir so‘zni to‘g‘ri yozish demakdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
