76 prn Rashidova Rano

Buyuk siymolar bo‘yicha: Amir Temur, Alisher Navoiy, Ulug‘bek, Mirzo Bobur, Muso Xorazmiy, Ibn Sino, Jaloliddin Manguberdi.
Milliy bayramlar bo‘yicha: “Navro‘z”, “Qurbon hayiti”, “Ramazon hayiti” va boshqalar.
Pedagog-tarbiyachilar ota-onalar bilan muntazam ravishda suhbatlar, uchrashuvlar o‘tkazishi, ulami bolalarga ta’lim-tarbiya berish bo‘yicha amalga oshiradigan ishining mazmuni, metodlari bilan tanishtirib borishi, oila tarbiya- sidagi ijobiy namunalardan o‘zining ta’lim-tarbiyaviy ishida foydalanishi lozim.
Bolalarda mustaqillikni tarbiyalash, madaniy xulq odatlarini shakllantirish, tengdoshlari va kattalar bilan muno- sabatda bo‘lish, faoliyat madaniyatini shakllantirish, buyum- larga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishni tarbi­yalash, bolalamnng yoshiga xos bodgan yaxshilik, to‘g‘rilik, haqqoniylik, jasurlik, kamtarlik kabi axloqiy tasavvurlarni shakllantirish lozim.
Milliy tuyg‘uni, xususan, yosh avlod qalbiga va ongiga singdirishda jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab
54




o‘tadigan, tartib-qoidalarga amal qilinadigan tadbir sanaladi. Masalan: ism qo‘yish, nikohdan o‘tish, dafn qilish, xotira- lash, urug‘ qadash marosimlari.
Urf-odat kundalik hayotda kuzatilsa, marosim esa inson hayotidagi muhim hodisalar sodir bodganida vujudga keladi. Marosim kishilar hayotidagi eng muhim voqealami rasmiy- lashtiradi. Marosimlarni o‘tkazishda avloddan-avlodga odadi- gan ramziy va rasmiy an’analar, qoidalarga amal qilinadi. Marosimga bodayotgan voqeaga “guvoh” sifatida odamlarcha quriladi. Odamlar kimningdir g‘ami yoki quvonchiga sherik bodishadi, kelajak uchun yaxshi niyatlar qilishadi. Har bir marosimning o‘ziga xos umum qabul qilingan tuzilishi bodadi. Inson hayotida bodib odayotgan muhim voqyealami nishonlash jarayonida an’ana ham, urf-odat ham, marosim ham mujassamlashadi.
Buni quyidagi bir misolda ko‘rish mum kin: yoshlar voyaga yetganda yigitlar uylanadi, qizlar turmushga chiqadi. Bu avloddan-avlodga odib keladigan an’ana sanaladi. Yigit va qizning oila qurishi uchun nikoh to‘yi odkaziladi. Nikoh to‘yini odkazish esa insoniyat hayotiga singib ketgan qoidaga ega bodgan urf-odat hisoblanadi. Nikoh to‘ylarining asosiy shartlaridan biri kuyov va kelinning nikohdan odishidir. Har bir davrda bu to‘y bilan bogdiq o‘ziga xos urf-odatlar vujudga keladi. Masalan: hozirgi paytda maxsus bezatilgan mashi- nalarda ко ‘chalarda yurish, guvohlar bilan baxt uyiga borish, kerakli hujjatlarga imzo chekish, nikoh uzuklarini almashish kabi odatlarga amal qilinadi. Bu rasmiy va tantanali ravishda odadigan marosimdir.
“An’ana”, “urf-odat”, “marosim” bir-biri bilan bevosita bogdiq hodisa sanaladi. Shu bois an’analaming tarkibiy qismi
27

urf-odat, urf-odatning tarkibiy qismi esa marosim ham bodishi mumkin.

Ba’zi holatlarda “an’ana”, “odat” va “marosim” tushun- chalari alohida ishlatilsa, ular mavhum ma’noni anglatishi ham mumkin. Bunday paytda ularga aniqlovchi so‘zlar qo‘shilib, masalan “an’anaviy bayram”, “mukofotlash marosimi”, “to‘y marosimi”, “nafaqaga kuzatish marosimi” tarzida qodlaniladi. Marosim so‘zi jamoatchilik ishtirokida o‘tkaziladigan katta tadbir ma’nosini bildiradi.
Eng qadimiy odamlarning turmushi bilan bogdiq an’analar: to‘da bo‘lib yashash udumlari; sardorlik, oqsoqollik uchun olishuvlar; bolalikdan o‘spirinlikka; o‘spirinlikdan erkaklikka o‘tish marosimlari; turli ko‘rinishli dafn odatlari; qurbonlik marosimlari oila va to‘y marosimlarining poydevori bodgan pomgam, egzogam, monogam odatlari kabilar ibtidoiy jamoa taraqqiyotida jiddiy rol o‘ynagan. Ular ibtidoiy odamlarning mashaqqatli hayotida erishilgan tajribalami asrash va ко‘paytirishda katta ahamiyatga ega bodgan.
Qadimiy odatlarni odganishda “Avesto” kitobi eng qadimiy manbalardan biri hisoblanadi. Zardushtiylik diniga xos odatlar hozirgi paytgacha ham saqlanib qolgan. Ular ichi- da eng kattasi Navro‘z bayramidir. Kasallikning oldini olish yoki undan saqlanish uchun isiriq tutatish, tongda hovlini tozalash, yuvinish, o‘choqqa olov yoqish kabilar zardusht- iylardan o‘tib kelayotgan odatdir.
Oilaviy marosimlar oila paydo bodishi bilan vujudga kelgan. Shu bilan birga o‘zgargan, rivoj topgan. Taraqqiyot, zamon talabiga javob bermagan odat marosimlar unutilgan. Ulaming о‘mini esa oila ehtiyojlarini qoniqtiradigan yangi marosimlar egallagan.


28




maqsadlar sari qat’iy intilishdan, sabr-chidam, matonat, mard- lik, qahramonlik ko‘rsatishdan iboratdir, degan g‘oya ilgari suriladi. Dostonlarda badiiy-estetik muloqotda shakllanadi.
Milliy tuyg‘ulami shakllantirishda samarali ta’sir etuvchi shakllardan yana biri - latifalar asosida tarixiy voqealar, maishiy hodisalar yotadi. Ziyraklik, o‘tkir hajv, hozirjavoblik, hajm jihatdan ixchamlik, mazmunan teranlik latifalarning asosiy tamoyili hisoblanadi. 0‘zbek xalq latifalarining asosiy qahramoni Nasriddin qiyofasi orqali nodonlik, ikkiyuzlama- chilik, firibgarlik, munofiqlik, ochko‘zlik, ayyorlik, ishyoq- maslik kabi ma’naviyatga zid illatlar qoralanadi. Go‘zallik, donolik, zukkolik, rostgo‘ylik, mehnatsevarlik, mehmon- do‘stlik, himmat, mehr-oqibat, saxiylik, ilmlilik, insonpar- varlik kabi yuksak qadriyatlar ulugdanadi.
Maqol va matallar esa turli millat kishilarining ma’naviy yetuklik, zukkolik belgisi bo‘lib, ulaming tub mohiyatlari, orzu-armonlari umumiyligining ko‘rsatkichlaridir.
Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida milliy tuyg‘ulami shakllantirish maqsadida olib borilayotgan tadqiqot-tajriba ishlari jarayonida shu narsa ma’lum boddiki, milliy turmush tarzimizga yot bodgan “jangari” o‘yinchoqlar, multfilmlar, kinofilmlardan imkon qadar foydalanmaslik, aksincha Sharqona odob va bashariyatning ezgu intilishlarini aks ettiruvchi o‘yinlar, o‘yinchoqlar, rasmli kitobchalar, milliy ertaklar asosida yaratilgan multfilmlar, bolalardagi ilk yosh- likdan mafkuraviy qarashlaming to‘g‘ri shakllanishida qo‘1 keladi.
Maktabgacha tadim muassasalari tarbiyalanuvchilarida milliy g‘umr, vatanparvarlik va davlat ramzlari to‘g‘risida tasavvur tushunchalarini aniqlashga doir bir necha metod- lardan foydalanildi.


53

buyukligi, Vatanga hurmati, mehr-muhabbatini ifodalovchi qator rivoyatlar mavjud.

Bundan tashqari, Uchtepa, Beshariq, Buxoro, Navoiy, Xorazm, Surxondaryo kabi joy nomlari haqidagi rivoyatlar ham maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining milliy tuyg‘ularini shakllantirishda va o‘zligini anglatishda muhim ahamiyatga molikdir.
Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida milliy tuyg‘ulami shakllantirishda xalq og‘zaki ijodining marosim qo‘shiqlari ham alohida o‘rin tutadi. Marosim qo‘shiqlari insonlaming tabiatga, voqelikka estetik munosa- batlarini bildiruvchi tasavvurlari, ishonchlari, orzu-umidlari, axloqiy qarashlarini shakllantirishga yordam beradi.
Milliy g‘umr tuyg‘usi kuylovchi va tinglovchi o‘rtasi- dagi Ertaklar esa ta’sirchan janr bo‘ lib, bolalarning mhiy va yosh xususiyatlariga ko‘ra, ma’naviy ongiga, faoliyati mazmuniga, hissiyotiga ijobiy ta'sir etadi. Ertaklaming o‘ziga xos xususiyatlarini aniq bilgan bola unda ko‘tarilgan g‘oya- ning asl mohiyatini tushunadi, ertaklarga xos badiiy to‘qima- lardagi voqea-hodisalardan hayotiy xulosa chiqarishga o‘rganadi. Ma’lumki, ertaklaming g‘oyaviy yo‘nalishini adolat, jasurlik, qahramonlik, ezgulik, insonparvarlik, farovon hayot, vafo, xalqparvarlik kabi ma’naviy tushunchalar tashkil etadi. Shuning uchun ham momolarimiz, bobolarimiz o‘z nabirala- rini doimo ertak bilan siylashgan.
Xalq dostonlari xalq ma’naviy qadriyatlari, an’analari mujassamlashtirilgan xalq og‘zaki ijodi janrlaridan biri bo‘lib, unda musiqa bilan she’riyat uyg‘unlashgan. Dostonlarning g‘oyaviy va ma’rifiy ahamiyati shundaki, ularda yuksak go‘zallikka va baxt-saodatga erishishning birdan-bir yo‘li
52




0‘zbek xalqining oilaviy marosimlari ham tarixiy zaruriyat asosida vujudga kelgan va zamon chig‘iriqlaridan o‘tib, muhim ma’naviy qadriyat sifatida ravnaq topgan. Sho‘rolar davrida har bir kishi yaxshi yashay olmasa, butun jamiyat ham yaxshi yashay olmasligi uqturiladi. Bu davrda asosiy e’tibor umumdavlat ishlariga qaratildi. Shaxs, oila ehtiyojlari esa diqqat markazidan tushib qoldi. Jumladan, katta davlat bayramlari birinchi darajali, oilaviy-maishiy bayramlar ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. Xalqning asrlar mobaynida to‘plangan bebaho boyligi - shaxs va oila hayoti bilan bog‘liq marosim va bayramlar unutila berdi.
Hozirgi paytda jamiyatimiz oldida shaxs, oila turmush tarzini yaxshilash va u bilan bog‘liq oilaviy an’analar, urf- odatlar, marosimlarga e’tibor qaratish muhim muammo bo‘lib turibdi. Xalqimizning avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan oilaviy marosimlari sho‘rolar davrida jiddiy to‘siqlarga uchragan bo‘Isa ham mustaqillikka erishilgandan so‘ng ular qayta tiklana boshladi. Bu an’ana, urf-odat va marosimlar to‘g‘risida qator kitoblar chop etildi. Oilaviy marosimlar xalq ma’naviyatining tarkibiy qismi, muhim axloqiy qadriyati, ta'sirchan tarbiya vositasi sanaladi. Oilaviy marosimlar jarayo- nida namoyon boMadigan axloq-odob, mehr-oqibat kabi xislatlar yoshlar ma’naviyati shakllanishida muhim ahami- yatga ega. Xalq an’analari qadrlanadigan oilalarda tarbiya topgan yoshlar ibratli axloqi bilan boshqalardan ajralib turadi. Bunday oilalardan jinoyatchi, bezori kishilar chiqmaydi. Shu bois xalq an’analari va oilaviy urf-odatlar yordamida yoshlarni tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi.
Ispaniyalik bir faylasuf olim butun umrini jahon xalq- larining urf-odatlarini, odob-axloqini o‘rganishga bag‘ish-
29




lagan ekan. 0‘sha olim bizning yurtimizga tashrif buyurib, urf-odatlarmizni o‘rganibdi. Yurtiga borib: “Butun bir amalga oshirgan ishlarim va o‘rgangan bilimlarimni 15 yoshli o‘zbek qizalog‘ining o‘rnidan turib, qo‘lini ko‘ksiga qo‘ygancha choy uzatishidagi odobi, nazokatiga almashtirishga rozi edim”, - degan edi.
Ajdodlarmiz asrab-avaylab kelgan urf-odatlarimizni, sharqona odobimizni, naslimiz pokligini, buyukligimizni asrab- avaylab kelgusi avlodga yetkazish siz-u bizning qo ‘limizdadir.

3. 
   Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida milliy tuyg‘ularni shakllantirishning mavjud holati
   

O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab xalqimizning qadriyatlari, azaliy an’analari, udumlari, tili, dunyoqarashi va tafakkuriga asoslanib ish kodayotgani- miz o‘z samarasini bermoqda.
Darhaqiqar, yosh avlod tarbiyasiga bizning davlati- mizdek qayg‘uradigan va uning kelajagi to‘g‘risida g‘amxo‘r- lik qiladigan biror mamlakat bodmasa kerak.
Maqsadimiz buyuk davlat qurish bodgan jamiyatda yoshlarga nisbatan shunday siyosat olib borish tabiiy. Axir, mustaqil davlatimizning ertangi kuni hozirgi yosh avlod qodiga odadi. Ular O‘zbekiston - o‘z Vatani mustaqilligining muqaddas bodishi, uning rivojlangan va gullab-yashnagan odkaga aylanishi uchun bor kuch va aql-zakovatini safarbar qilishini barchamiz istaymiz.
Bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan bin - bu mustaqil davlat talablariga javob beradigan yosh avlodni voyagay etkazish, kadrlar tayyorlash, uzluksiz tadim-tarbiya tizimini milliy qadriyatlar va urf-odatlarimiz asosida yaratilishidir.


30




ning shirin bo‘lishini tilash), sovg‘a-salomlar berish, gul sovg‘a qilish (guldek nafis, go‘zal hayot tilash), bir-birlariga suv sepish (suv mo‘l bo‘lsin, hosildorlik yuqori bo‘lsin degan ma'noda) va boshqa urf-odatlar joriy etilgan. Bulaming barcha shakllari maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarida milliy tuyg‘uni shakllantirishga xizmat qiladi.
0‘zbek xalq og‘zaki ijodi (afsona, rivoyat, ertak, doston, maqol, matal, qo‘shiq) namunalari xalqining turmush tarzi, axloq-odobi, urf-odatlari, an’analari, diniy e’tiqodni o‘zida mujassam etadi. Orzu-umidlami, mehnatga ijobiy munosa- batni, vatanparvarlikni, sadoqatni, erk va ozodlik yoMidagi mardonavor kurashni, moddiy va ma’naviy ehtiyojlami qon- dirish, kelajakdagi farovon turmushga ishonchni ifodalaydi.
Xalq og‘zaki ijodining qadimiy janrlaridan biri afsona- lardir. “Iskandaming shoxi bor”, “Luqmoni hakim”, “Shirin qiz”, “Yolg‘on so‘z siri”, “Tilla baliq to‘ri” kabi afsonalar azaldan sharq xalqlarining tabiatiga xos mardlik, vatanparvar- lik, xalqparvarlik, adolat, erksevarlik, vafodorlik kabi fazilat- larni tarbiyalaydi.
Rivoyatlar esa mavjud hayotiy ma’lumotlarga tayangan holda, badiiy to‘qimalar orqali insoniy qadriyatlar, insonning ezgu orzu-umidlari, armonlari, quvonchlari, tashvishlari, g‘am-qayg‘ulari, ehtiroslarini aks ettiradi. Rivoyatlar negizida tarixiy shaxslar hayoti, ma’naviy faoliyati yotadi.
Masalan, Jaloliddin Manguberdi Vatanni tashqi dush- mandan himoya qilgan va jonini fido etgan, Amir Temur o‘z xalqi, Vatanning osoyishtaligi, milliy g‘umri yo‘lida jang qil­gan, Bobur o‘z Vatanidan yiroqda bo‘lishiga qaramay, o‘z xalqini, Vatanini e'zozlab, ularni qumsab yashagan. Navoiy, Nodira, Uvaysiy kabi mutafakkirlarimizning insoniyligi,
51

so‘z, muloyim, xushmuomla va ayni chog‘da, talabchan bo‘lishlari zarur.

Qomusiy olim Al-Beruniy o‘qitishda “o‘quvchining qiziqishi va intilishi hisobga olinishi va muallim o‘z shogir- diga xushmuomala bodishini” ta’kidlaydi.
Sharq mutafakkirlari asrlar mobaynida o‘z ijodi va faoliyatlari bilan yoshlarga ibrat bo‘lib kelishmoqda. Ularning qoldirgan badiiy-estetik meroslari, biz tadqiqot-tajriba ishlari olib borayotgan maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyala- nuvchilarida, Vatanga mehr-muhabbat, umuminsoniy, milliy qadriyatlarimiz bilan g‘ururlanish va ulami avaylab-asrash, ravnaq toptirishga intilishlari uchun muhim manbalardir.
Darhaqiqat, sharqona odob-axloq,vatanparvarlik, inson- parvarlik, xalqparvarlik, rostgo‘ylik, har tomonlama barkamol insonning ma’naviy qiyofasidir. Shuningdek, ma’naviyati yuksak inson haromdan halolni farqlab olib, haromga, poklik bilan nopoklikni ajratib, nopoklikdan xiyonatdan diyonatni ajratib, xiyonatga, adolatsizlikka qarshi kurasha oladi.
Mutafakkir-olimlar xalqning qadimiy bayram an’ana- lari, marosimlari va ular bilan bog‘liq urf-odatlari haqida o‘z asarlarida qimmatli ma’lumotlar qoldirganlar. Ularda “Navro‘z”, “Mehrjon”, “Qurbon hayiti” kabi bayramlar haqida ma’lumot berganlar. Bu bayramlar insonlarni bir-biriga mehr- muruvvatli, xayr-saxovatli bo‘lish, yetim-yesirlar, qarindosh- urug Mar holidan xabar olish, o‘zbekona odatlarimizga sodiqlik, Vatanni sevish va ardoqlash, u bilan g‘ururlanish kabi his-tuyg‘ulami shakllantirish muhim hisoblanadi.
Bu mutafakkir-olimlar xalqning qadimiy bayram an’analari, marosimlari va ular bilan bog‘liq urf-odatlari, masalan, Navro‘z bayramida shirinliklar hadya etish (hayot-
50




Mamlakatimiz maktabgachata’lim muassasalari tarbiya- lanuvchilarining ma’naviy tarbiyasiga katta ahamiyat beryl- moqda.
Bu borada muayyan ishlar qilingan. Umuman, yosh avlod tarbiyasida maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachi va murabbiylarning mas’uliyati haqida ham unutmaslik kerak.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da maktabgacha ta’lim davlatimizning uzluksiz ta’lim tizimida ilk pag‘ona ekanligi ko‘rsatib berilgan bo‘lib, uning asosiy vazifasi yosh avlod shaxsiyati asoslarini shakllantirishdan iboratdir.
Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, shu bilan birga maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunining 11-moddasida: “Bu ta’lim 6-7 yoshgacha oilada, bolalar bog‘chasida va mulk shaklidan qat’iy nazar, boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi,” - deb ta’kidlangan. Maktabgacha ta’Um muassasalarida tarbiya berishning bosh maqsadlaridan yana biri, maktabgacha ta’Um muassasalari tarbiyalanuvchilarida milliy g‘umrni shakllantirishdir.
Milliy tuyg‘uni maktabgacha ta’Um muassasalari tarbiyalanuvchilari qalbiga singdirishdan maqsad: bolalar qalbida sevish va faxrlanish, g‘umrlanish tuyg‘usini uyg‘o- tish. Negaki milliy g‘urur xalqimizning milliy qadriyatlari, urf-odatlari, o‘z ona tiliga asoslangan. Shu bois, maktabgacha ta’Um muassasasi tarbiyalanuvchilarida milliy tuyg‘uni shakl- lantirishning mavjud holati o‘rganilishi lozim.
Darhaqiqat, ta’Um-tarbiya qanchalik erta boshlansa, uning samarasi shunchalik erta namoyon bo‘ladi va insonning butun hayoti tarziga ijobiy ta'sir qiladi.
31




Maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim- tarbiya jarayonini tarbiyachilar tomonidan to‘g‘ri tashkil etilishi, mas’ul shaxslar tomonidan uni nazorat qilinishining afzalligini ta’minlash, maktabgacha yoshdagi bolalar ota- onalarining oilada bola tarbiyasi bilan shug‘ullanishi uchun qulaylik yaratish maqsadida “Ilk qadam” davlat dasturi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy das­turi, maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi hamda maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan davlat talablari asosida ishlab chiqildi. “Ilk qadam” davlat dasturi maktabgacha ta’lim tashkilot- laridagi barcha muassasalar uchun bajarilishi zamr bo‘lgan dastur hisoblanadi.
Dasturda bolalami jismoniy, aqliy hamda ijtimoiy- hissiy jihatdan kamol toptirish, bolalarni erkin fikrlash, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, axloqiy va milliy g‘umrli va ma’naviy jihatdan barkamol, shuningdek, kelajakda mustaqil va ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish uchun shart-sharoitlardan iboratdir.
“Maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan davlat talab- larini”ning bajarilishiga erishishdan, ya’ni maktabga jismonan sog‘lom, aqlan va ma’nan yetuk, jamiyatning turli a’zolari bilan muloqotda bo‘la oladigan, borliqni aniq idrok etadigan, hayotga ijtimoiy jihatdan moslashuvchi, umummilliy qadriyat- larimizni qadrlaydigan, shuningdek, mustaqil va ongli yashay­digan bolani tayyorlashdan iborat.
Ta’lim jarayonida tarbiya - uzluksiz jarayon bo‘lib, u pand-nasihatlar berish bilan cheklanmaydi, balki maktabgacha ta’lim muassasasida bu ikki yo‘l bilan: kattalarning bevosita ta'siri, ya’ni o‘rgatishi, donolar fikrlari, o‘gitlari va asarlarini o‘qib berishi va rivojlantiruvchi muhitni yaratib, bolaning
32

2.