7-Mavzu: Markaziy Osiyolik qomusiy mutafakkirlarning dunyo sivilizatsiyasida tutgan о’rni

-iksir”)da bayon etadi. Ma’lumki, bu risola 1005-1010 yillar davomida Xorazmda ta’rif etiladi.
Xorazmshohlar saroyida tabobat bilan shug’ullangan olimlar jumlasiga Abu Sahl al-Masihiy, Abul-Xayr Hammor, Ibn Sino hamda Beruniylarni kiritish mumkin. Matematika sohasida uning nomi bilan atalgan “Hammoriy teoremasi”ning muallifi bо’lmish Abul-Xayr Hammorning tabobat sohasida “Ikkinchi Gippokrat” degan nomga sazovor bо’lishi bu olimning yuksak iqtidoridan dalolat beradi. Abul-Xayr Hammor о’z asarlarini kо’proq tibning nazariy masalalariga bag’ishlagan bо’lsa, Abu Sahl al-Masihiy Hammordan farqli о’laroq, amaliy tabobat va tibbiy ta’lim berish bilan shug’ullangan.
Ibn Sino Xorazmda qisqa muddat yashagan bо’lsa-da (1005-1010), bu yerda sog’likni saqlash masalalariga oid “Zararlarni yо’qotish” (“Daf’ al-madorr”) nomli muhim asarini yozishga muvaffaq bо’ldi.
Xorazm Ma’mun akademiyasida geografiya sohasida qilingan ishlar, asosan Beruniy ijodi bilan belgilanadi. Ma’lumki geografik bilimlar Beruniy ijodida salmoqli о’rinni egallaydi. U о’n olti yoshidayoq joylarning geografik kengligini aniqlash bilan shug’ullangan va Kot shahrining geografik kengligini о’lchagan. Beruniy 994 yili Amudaryoning g’arbiy sohili Jurjoniya bilan Kat oralig’idagi Bо’shkanz qishlog’ida ekliptika tekisligining ekvatorga nisbatan og’ish kattaligini juda aniq о’lchashga muvaffaq bо’ldi. 995 yili Kat shahrida yashagan olim u yerda Yer sharini globusda aks ettirish masalalari bilan shug’ullangan. U yasagan globus Sharqdagi birinchi va relyefli globusligi bilan ahamiyat kasb etadi. Beruniyning Gurganchda olib borgan ilmiy faoliyatida geografiyaning bir qancha sohalari – tabiiy geografiya, gidrologiya, mineralogiya kabilarga oid tadqiqotlar о’rin olgan.
Xorazm Ma’mun akademiyasida aniq va tabiiy fanlar bilan bir qatorda ijtimoiy fanlar ham keng rivoj topgan. Falsafa ana shunday ilm-fan sohalaridan biridir. Akademiyada rivojlangan falsafiy g’oyalar zamirida Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino о’rtasida olib borilgan yozishmalar muhim о’rin tutgan. Ushbu yozishmani Aristotel kitoblari yo’zasidan Sharqning ikki buyuk allomasi savol-javoblari, ularning falsafiy dunyoqarashlari tashkil etadi. Beruniy bilan Ibn Sino yozishmalari о’zlari yashab turgan olamdan boshqa dunyolar mavjudligi tо’g’risida ikki olim о’rtasida jiddiy fikr-mulohaza yuritilganidan guvohlik beradi. G’arb mutafakkiri Aristotelning dunyo cheklanganligi haqidagi falsafasi hukmron davrda Beruniyning boshqa dunyolar mavjudligi tо’g’risidagi taxminlari allomaning falsafiy dunyoqarashi naqadar keng bо’lganini isbotlab turibdi. Umuman, mazkur manba ikki buyuk ajdodimizning Ma’mun akademiyasi davridagi falsafiy faoliyatlari va qiziqishlari haqidagi tasavvurlarimizni yanada boyitish imkonini beradi.
Akademiyada tarix fani ham rivoj topgan. Beruniy xorazmda tarix sohasida mavjud bо’lgan ilmiy an’analarni davom ettirib, о’zining “Xorazmning mashhur kishilari” yoki “Xorazm tarixi” nomli kitobini yozgan. Asar tо’liq holda saqlanmagan. Uning faqat yirik bir parchasi Abu