7-Mavzu: Markaziy Osiyolik qomusiy mutafakkirlarning dunyo sivilizatsiyasida tutgan о’rni

-l-Fazl Bayhaqiyning Sulton Mas’ud G’aznaviyga bag’ishlangan “Tarixi Mas’udiy” asari orqali yetib kelgan. Bundan tashqari muallifning “Yodgorliklar”, “at-Tafhim” va “Hindiston” asarlarida ham muhim tarixiy ma’lumotlarni uchratish mumkin.
X-XII asrlarda yashagan as-Saolibiyning “Ajoyib ma’lumotlar” (“Latoif al-maorif”), XII asrda yashagan as-Sam’oniynig “Nasablar haqida kitob” (“Kitab al-ansob”), Yoqut al-Hamaviyning “Adiblar qomusi” (“Mu’jam al-udabo”) va boshqa bir qator manbalar orqali yetib kelgan ma’lumotlarga qaraganda, Ma’mun saroyida badiiy ijod va adabiyotshunoslikka ham alohida e’tibor berilgan. Shu bois, о’sha davrning kо’pgina mashhur adiblari xorazmshohlar saroyida tо’plangan. Ular orasida Ahmad b. Muhammad b. Saxriy, Abdulloh b. Hamid, Abu Said b. Shabib, Abu-l-Hasan b. Ma’mun, Abu Abdulloh at-Tojir, Ibrohim Raqqoniy kabi shoirlar she’riy devonlar, qasida va madhiyalar yozganlar. BadIIy ijod shaydosi vazir as-Sahliy о’zi she’r yozishdan tashqari saroydagi adabiy mushoiralarni ham har taraflama qо’llab-quvvatlar edi.
Bu davrda Xorazmda bir qancha tilshunoslar ham ijod etganlar. Ular о’sha davrning ilmiy tili bо’lgan arab tili grammatikasining bir tizimga solib, lug’at va til о’rganish bо’yicha asarlar yaratganlar.
Xullas, Xorazm Ma’mun akademiyasi qisqa fursat faoliyat yuritganiga qaramasdan, о’rta asr fani va madaniyati tarixida muhim iz qoldirdi. U yerda yaratilgan boy meros, kо’tarilgan ilmiy g’oyalar keyingi asrlarda yangi kashfiyotlar yaratilishiga beqiyos zamin hozirladi.
Xorazmda Ma’mun Akademiyasi faoliyat kо’rsatgan davrda aniq fanlar barobarida tabiiy fan sohalari jumladan, kimyoda ham aytarli ilmiy yutuqlarga erishildi. X asrga kelib, kimyo Sharqda eng rivojlangan ilmlardan biriga aylandi. Zero, bu vaqtda mashhur kimyogar olimlar Jobir ibn Hayyon (721-813) va Abu Bakr ar-Roziylarning (865-925) kimyoviy asarlari butun musulmon olamida ma’lum va mashhur edi. Ularning kimyoviy qarashlari Markaziy Osiyo olimlarining ilmiy ijodiga ham ijobiy ta’sir kо’rsatdi va Abu Abdulloh al