7. Dunyoqarashni shakllantirishda madaniyat mezonlari va umummadaniy dunyoqarashning omillari

Rivojlanish
– shaxsning fiziologik hamda intellektual 
o‘sishida namoyon bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar 
mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon. 

---

123 
1) xatti-harakatlarni oʻzlashtirish xatolar bilan kechadi (oʻquvchi oʻquv materiali 
mazmuni yetarlicha anglamaydi, ta’limning asl mohiyatini tushunib yetmaydi); 
2) materialni nisbatan toʻla tushunadi (bu holat material bilan bog‘liq 
tushunchalarni ajratilishi bilan tavsiflanadi); 
3) xatti-harakatlar tez, samarador va bexato oʻzlashtiriladi. 
Sharq va g‘arb mutafakkirlarining didaktik g‘oyalari 
IX – XII asrlar davomida Oʻrta Osiyo jahonga Xorazmiy, Farg‘oniy, Ismoil 
Buxoriy, Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, 
Mahmud Qoshg‘ariy kabi ulkan olimlarni taqdim etdi. Bu allomalar oʻz ijodlari, 
asarlari bilan oʻz xalqlarining, umuman, Oʻrta Osiyoning shuhratini olamga yoydilar. 
Oʻrta asr Sharqining mashhur mutafakkiri, qadimgi yunon falsafasining Sharqdagi 
eng yirik davomchisi va targ‘ibotchisi 
Abu Nasr Forobiy 
(873 – 910) “Ideal jamoa 
haqida”, “Baxt – saodatga erishuv toʻg‘risida” asarlarida inson ongi, aqli, sezish 
a’zolari tufayli olamni har tomonlama oʻrganish, aqli yordamida oʻzini oʻrab olgan 
mavjudotning mohiyatini tushunish qobiliyatiga egaligini aytadi. U “Baxt – saodatga 
erishuv toʻg‘risida” asarida ta’lim-tarbiya, inson shaxsini kamol toptirish yoʻl – 
yoʻriqlari, ilm-ma’rifatga erishuv usullari, ijtimoiy muammolarni yechish masalalari 
xususida fikr bildiradi. 
Forobiy, Oʻrta asr Yaqin va Oʻrta Sharqda ilg‘or pedagogik ta’limotning 
asoschilaridan biri sifatida, oʻz asarlarida didaktika, ta’lim-tarbiyaning psixologik 
asoslarini, axloq, estetikaning muhim nazariy masalalarini oʻz falsafasining ajralmas 
qismi tarzida tahlil etadi. U ta’lim-tarbiya berishning metodlariga ham e’tibor qaratgan 
holda bilimdon, ma’rifatli, yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: “Har 
kimki ilm – hikmatini oʻrganaman desa, uni yoshligidan boshlasin, sog‘ – salomatligi 
yaxshi boʻlsin, yaxshi axloq va odobli boʻlsin, barcha qonun-qoidalarni bilsin, 
bilimdon va notiq boʻlsin, ilmli va dono kishilarni hurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan 
mol-dunyosini ayamasin, barcha real, moddiy narsalar toʻg‘risida bilimga ega 

---

124 
boʻlsin”
37
. Bu fikrlardan Forobiyning ta’lim-tarbiyada, yoshlarni mukammal inson 
qilib tarbiyalashda, aqliy tarbiyalashda bilim va ma’rifatga qanchalik e’tibor berganligi 
koʻrinib turibdi.