7. Dunyoqarashni shakllantirishda madaniyat mezonlari va umummadaniy dunyoqarashning omillari

Yevropa “Uyg‘onish” davri
yer yuziga oʻnlab maorif olimlarini yetishtirib berdi. 
Shularning eng mashhuri, pedagogika nazariyasiga salmoqli hissa qoʻshgan 
ma’rifatparvar 
Yan Amos Komenskiydir
(1592–1670). Oʻzining pedagogik 
nazariyasida tarbiyaning tabiatga uyg‘un boʻlishi toʻg‘risidagi tushunchani ilgari 
suradi. Sinf – dars tizimini didaktik talablar asosida yaratishda buyuk chex 
pedagogining xizmatlari katta. Uni sinf – dars tizimining asoschisi sifatida butun 
dunyo tan olgan. Mutafakkir “Buyuk didaktika” asarida oʻquv mashg‘ulotlarini guruh 
shaklida tashkil etish, oʻquv yili va oʻquv kunini bir vaqtda boshlash, mashg‘ulotlar 
orasida tanaffuslar berish, guruhdagi bolalarning yoshi va soni bir xil boʻlishiga 
alohida e’tibor berdi. Dars davomida oʻquvchilar diqqatini toʻplash, materialni batafsil 
tushuntirish, oʻquvchiga savollar berish, oʻzlashtirish jarayonini nazorat qilish 
zarurligini ta’kidlaydi. Komenskiy yashagan davrda hammani oʻqishga tortish kerak 
39
Axmedov B Tarixdan saboqlar.-T.: O‘qituvchi, 1994. 119-betlar.

---

126 
emas, qobiliyatli kishigina oʻqishi muhim, degan g‘oya mavjud edi. Komenskiy esa 
oʻqishga barchani jalb etish, hamma umumiy ta’lim olishi kerakligini uqtiradi. 
Umumta’lim toʻg‘risida gapirganda ayollarni ham hisobga oladi. Bu davrda xotin-
qizlar uchun oʻqish juda katta muammo edi, shunga qaramay, u bu masalani ilgari 
suradi. 
Jan-Jak Russo
(1712-1778) oʻzining “Emil yoki tarbiya toʻg‘risida” nomli 
asarida ta’kidlashicha, tarbiyani tabiatga bog‘liq holda amalga oshirish bolaning tabiiy 
rivojlanib borishiga rioya qilish demakdir. Russoning fikricha, bola tabiat haqidagi 
fanlar – geografiya, astronomiya, fizika, tabiatshunoslik fanlarni oʻrganishi lozim. 
Bola oʻzi yashayotgan joy, qishloq va shahar bilan tanishib, geografiyaga oid 
bilimlarni egallaydi, yulduzlar harakati, quyoshning chiqishi va botishini kuzatib 
astronomiyani oʻrganadi, tajribalar oʻtkazib fizikani bilib oladi. Tarbiyalanuvchi 
bilimlarni tarbiyachi orqali emas, balki oʻz kuchi bilan egalllashi, fanlarni quruq yod 
olmasdan, ularni oʻzi ixtiro qilishi kerak deb hisoblaydi. Russo mehnatni bolaning 
aqliy rivojlanishi uchun amaliy vosita deb biladi.