6-mavzu: jamiyat va inson falsafasi

Hozirgi zamon sivilizatsiyasi: yangi paradigmalarni shakllantirish yo`lidagi izlanishlar.
Insoniyatning butun tarixi davomida xalqlar va davlatlar o`rtasidagi munosabatlar urush va zo`ravonlik asosida qurib kelingan. Bu begona hududlar, boyliklar, mehnatni o`zlashtirish orqali, boshqadavlat va xalqlarning manfaatlari hisobiga o`z manfaatlari va ravnaqini ta`minlashning eng oddiy va samarali usuli bo`lgan. Siyosatni zo`ravonlik nuqtai nazaridan shakllantirish tamoyili ijtimoiy ongga shunchalik chuqur singib ketganki, hattoki bugungi kunga kelib ham bu ba`zida tabiiy va normal holat sifatida qabul qilinadi. Bunday an`anada huquqiy va ahloqiy regulyatorlar, agar ularning ortida muayyan kuch turmasa, hech qanday qadr-qimmatga ega bo`lmagan.
SHu o`rinda Nikkolo Makiavellining mashhur «Podshoh» asaridan quyidagi mulohazalarni keltirish o`rinlidir: «Barcha davlatlarda… yaxshi qonunlar va yaxshi askarlar hokimiyatning asosini tashkil etadi. Ammo yaxshi askarlar bo`lmagan joyda yaxshi qonunlar ham bo`lmaydi, va aksincha, yaxshi askarlar mavjud erda yaxshi qonunlar hukm suradi»<sup>44</sup>.
Boshqacha qilib aytganda, harbiylar («askarlar»)siz samarali huquqiy tizimning mavjud bo`lishiga muammoli holat sifatida qaraladi. YAngi mamlakatlarni iste`lo qilish va bosib olingan hududlarda o`z hokimiyatini ushlab turish yo`llarini batafsil bayon etar ekan, Makiavelli quyidagi xulosaga keladi: «SHunday qilib, podshohning harbiy yurishlar, harbiy mo`ljallar va harbiy fandan tashqari boshqa niyati ham, tashvishi ham, ishi ham bo`lmasligi lozim»<sup>45</sup>.
XX asrga kelib, vaziyat asta-sekin, qiyinchiliklar bilan bo`lsa-da, o`zgara boshladi. Biz qadam-ba qadam urush va zo`ravonlik kategoriyalariga tayangan siyosat tamoyillari va tafakko`rining huquqiy va axloqiy normalar ustivorligiga asoslangan tafakkurga o`rin bera boshlaganini ko`rishimiz mumkin. XXI asrda bunday tafakkur asosiy paradigmaga aylanishi kerak.
Ikkita jahon urushi va ko`plab mintaqaviy mojarolar tajribasi, yadro urushi oqibatlari butun insoniyatni halokat yoqasiga olib kelishini anglash, xalqaro terrorizm xavfi – zo`rlikka asoslangan siyosat va tafakkur usulining istiqbolsiz ekanligini yorqin namoyon qildi. Harbiy mojarolar hanuzgacha sayyoramizning goh u, goh bu erida (Afrika, Afg`oniston, YAqin SHarq, Bolqon va boshqa «olovli» nuqta-larida) sodir bo`lib turishiga qaramay, dunyo ijtimoiy ongida zamonaviy qurol-yarog`larning xususiyatlari va har qanday harbiy harakatlarning ehtimoliy (ekolo-gik, iqlimiy-genetik va boshqa) oqibatlaridan kelib chiqqan holda kuchlar qarama-qarshiligi tarixan o`z intihosiga etdi, degan fikr tobora mustahkamlanib bormoqda.
Kishilar milliy, diniy, sinfiy va boshqa o`ziga xos manfaatlar bilan bir qatorda, barchaga tegishli umumbashariy manfaatlarga ham ega ekanligining tushunib etishi – XX asrning muhim kashfiyotlaridandir. Bunday umumiy manfaatlarning mavjudligi bugungi kunning realligi bo`lib, u eng avvalo insoniyatning er yuzida omon qolishi bilan bog`liq. Bu masala harqaysi davlat yoki davlatlar guruhiga, har qanday ijtimoiy etnik va diniy umumiyatga tegishlidir.