|
Tábiyat-go`zzallıq tımsalı.
Tábiyat hámme uaqıt haqıyqatshıl soǵan baylanıslı oǵan qattı barıp bolmaydı.Ol o`zine «sen» dep emes «siz» dep qatnas jasawdı talap etedi. Sonlıqtan házirgi zamannıń jetik insanı ushın ekologiyalıq mádeniyattıń tártiplerin túsinip, tábiyatqa miyrimli qatnaslardı qáliplestiriw hám onıń go`zzallıǵın túsiniw zaman talabı bolıp esaplanadı. Tábiyatsız go`zzallıq joq. Al ekologiyalıq mádeniyat bolsa onıń barlıq go`zzallıqların seziwden hám onı súyiwden turadı. Tábiyatqa bolǵan mehr tuyǵısı adamnıń Watan tuyǵısı menen ushlasadı. «Qurbaqa búlbilim, jekenim baǵım» degen Ájiniyaz Qosıbay ulınıń so`zinde tábiyattı Watan menen teńlestiriw tuyǵısı ko`rinip, tábiyatqa húrmet hám muxabbat belgileri seziledi.
Adam tábiyattıń hám xojası hám xızmetkeri. Oǵan muxabbat penen qatnas onıń go`zzallıǵına maqtanıwdan, onıń jaǵdayın bayqawdan hám oǵan qayırlı xızmet etiwden baslanadı. Ol o`z gezeginde adamǵa o`mir nızamların úyretedi. İnsan tábiyattan tek zawıqlanıwdı emes, onı jaqsı túsiniwdi de úyrenedi, o`zliginiń kim ekenligin sezdirip, insanıy tuyǵıların oyatadı. Tábiyat adamdı miynet hám kaharmanlıqqa shaqıradı. Sonlıqtan mádeniyatlı adam ushın Watannıń tábiyatın qorǵaw o`z o`miriniń hám iskerliginiń xızmetine aylanıp qaladı.
Házir O`zbekstan Respublikası nızam shıǵarıwshı palatasına ekologiyanı qorǵaw boyınsha jigirma eki deputat-ekologlardıń saylanıwdı bul biziń elimizdegi ekologiya máselelirne úlken itibarlıqtı ko`rsetedi.
Haywanatlarǵa mirimli, qatnas adamlardı jumsartıp, onıń sezimlerin oyatadı. Tek ǵana haywanlar emes, o`simliklerdiń de janı bar. Olarda sezedi, qáwiplenedi, hátteki topıladı, jaqsı so`zge eredi, muzıqalardı tıńlaydı. İlimpazlar, japıraǵı menen nasekomalardı uslaytuǵın, muzıka menen o`setuǵın o`simliklerdi biledi. Geypara ilimpazlar ul`tra-sesli apparat arqalı o`simliktiń japıraǵın uslaǵan uaqıtta o`simlik seskenip «endi ne qılaman» degendey bolıp turatuǵınlıǵın bayqaǵan. Gvozdika degen gúllerdiń ústinen jas sulıw qızlar únilse, gúller ashılıp quanǵanday bolatuǵınlıǵı, al ishken, ko`p shegetuǵın adam oǵan jaqınlasa dárriw jabılıp qalatuǵını bayqalǵan.
Tábiyatsız o`mir joq. Tábiyat adamdı asıraydı baǵadı, kewlin ko`teredi, sharshaǵanın shıǵaradı. Sebebi ol-ana tábiyat. Adam bul hawadan dem aladı. Oǵan o`nip o`siwi kerek. Onıń ushın azıq-awqat suw, quyash kerek, onı bul tábiyattan aladı. Adam anadan tuwıladı. Lekin ol tábiyatta o`sedi. Sonıń ushın onı «ana tábiyat» deymiz. Adamnıń salamat bolıwı ushın, onı qorshap turǵan tábiyat salamat bolıwı kerek. Aytayıq, adam hár bir dem alǵanda onıń o`kpesine yarım litrge deyin hawa kiredi. Ol minutına 8-9 litr hawa boladı. Al ol bir kúnde 11 mıń litr hawa jutadı. Demek hawa adam ushan eń kerekli sharayat. Hawadaǵı pataslıq, ondaǵı gaz, shań o`kpeniń islewine zálel beredi, sawlıǵına tásir etip, túrli awrıwlardı payda etedi.
Jer júzindegi janlı haywanlar dem alıwdı kislorodtı jutıp karbonat angidridine (uglekislıy gaz) aylandıradı. Bunnan basqa da o`ndirislerde ko`mir janǵanda, avtotransport júreginde, samolyotlar ushqanda onnan sol karbonat angidridi hám túrli gazlar bo`linip shıǵadı. Bunıń ko`beyip ketiwi adam salamatlıǵına tásir etedi.
Al o`simlikler bolsa ol karbonat angdridlerin kislorodqa aylandıradı. Demek o`simlikler karbonat angidridinen tazalawshı kárxanalarǵa uqsaydı. Sonıń menen birge ıssı hawanı suwıtqısh qásiyetke iye, eger bir gektar jerdegi tallar, terekler 90 tonnan shańdı jutıp qoysa, úydiń qasındaǵı bir terek bir konditsionerdiń suwıtqıshlıq jumısın atqaradı.
Demek adam o`simlik dúńyasın ko`zdin qarashıǵınday saqlap ǵana qoymay, onı ko`beytiwi zárúr. Qoldan kelgenshe ko`birek terek egiwge ádetleniw kerek. Lekin geypara mekteplerdiń do`geregi quw dalaǵa uqsap turǵanın ko`rip, tasiyn qılasan. Hár bir klassqa hár jılı eki terekten o`siriwdi tapsırıp, oǵan xızmet etiwdi sho`lkemlestirgende so`zsiz mektep do`geregi ko`lgildar tereklikke aylanar edi.
Tábiyatqa miyribanlıq qatnas hár bir adamnıń uazıypası. Bul mektepte, sem`yada tárbiyalanadı. Muǵallim balalardı mektep do`geregindegi qıytaqlardaǵı eginlerge, haywanlarǵa qarawdı, ata-ana sem`yadaǵı malǵa, qoy janlıqqa, tawıqlarǵa qarawdı úyretiwi kerek. Oqıwshılardıń zooparklerde sabaqlar o`tiwi, haywanlardıń qásiyetlerin biliw, o`simliklerdiń túrlerin ayırıwı kerek. Mektep do`gereginde terek egiw hám ol terekti ko`pshilik bolıp tárbiyalaw júdá áhmiyetli. Ásirese miyweli aǵashlardı egiw hám onıń o`nimlerin jıynaw júdá paydalı.
Hár bir mektep tábiyattı saqlaw boyınsha ko`p nárseler islewi múmkin. Mısalı mektepte «tábiyat biziń úyimiz» atlı do`gerek dúzip haywanlarǵa , quslarǵa qaraw, shabaqlardı bo`linip qalǵan suwlardan alıp aǵın suwlarǵa jiberiw, úyde, topar hám pán xanalarında ıdıslarǵa gúller egiw, do`gerek aǵzaları arasında ko`rik tańlaw o`tkeriw júdá áhmiyetli.
Bunnan basqada hár bir turaq jaylarda, máhállede, suwdı tejew, elektr energiyasın aqılǵa uǵras paydalanıw karxana hám úy shıǵındılarınıń adamlarǵa, tábiyatqa zıyan keltirmewin baqlaw, awıldıń, shańaraqtıń tazalıǵın saqlaw da ekologiyalıq ádeplilikke tiyisli. Ulıwma aytqanda, tábiyattı izzet qılǵan adam, onıń jemisin ko`redi. Demek ekologiyanı korǵaw, insaniyattı qorǵaw, bolıp esaplanadı.
Tábiyat haqqında danalardı bılay degen:
Tábiyattı súyemen, sulıwlıǵına bas iyemen. (Bayron).
Tábiyat adamdı tuwdırǵan bolsa-adam tábiyattı janǵırtadı. (A.Frens).
Tábiyat hár bir tereń mániske tolı birden bir kitap (E.Gete).
Tábiyat tilsimin túsine bilgen adam-tirishilikte hasıl jan. (L.M.Lenov).
Adam tábiyatsız tirishilik ete almaydı. Ol den sawlıqtıń, shaqqanlıqtıń hám do`retiwshiliktiń bulaǵı. (P.İ.Morikovskiy).
Do'stlaringiz bilan baham: |
