6 -tema. Ekologiyalıq ádeplilik filosofiyası. Ádeplilik hám kórkem dialektikası

Sániyat-go`zzallıq álemi.
O`mirimizdegi kúndelikli múnásiybetlerde hár qıylı túsinikler menen turmısqa aralasamız. Mısalı ruwxıyat-ruwx, sheriyat-qosıq, ámeliyat- iskeasırıw, ádebiyat-ádeplilik, (tilekke qarsı, bizlerde geypara shıǵarmalarda bul wazıypanı mise tutpawshılıqlar da ushırasadı), sániyat-sán, shıraylıq haqqında biliw máselelerin qozǵaydı.
Sániyat (iskusstvo) go`zzallıq haqqında ilim bolıp, ol pútkil dúńyalıq qádriyat. Sebebi ol qaysı adamdı bolmasın gúllendiriwdiń, jetilistiriwdiń, ruwxlandırıwdıń quralı retinde, onıń o`miriniń joldası bolıp esaplanadı.
Sániyattıń go`zzallıq tımsalı ekenliginiń bir belgisi, biziń xalqımızda «sánin keltirip» yaǵnıy «shıraylı qılıp», «sán-sımbatı kelisken» degen so`zler ushrasıwınan da ko`rinedi. Sonıń menen qatar: Sánim, Sánimxan, keyin so`ylew tilinde «Sánem» dep o`zgerilip aytılǵan atlar-go`zzal degen mánisti beretuǵın so`zler. «Shasánem» yaǵnıy «Shasánim», patshanıń go`zzalı degendi ańlatsa, belgili Ájiniyaz babamız «sánimler (sánemler emes) qolında tillá saz edim, háwijge keltirer janan bolmadı» dep ájayıp qosıq qatarlarında, bul túsinikti taǵı da ayqınlastırǵan.
İnsannıń ruwxiyatın qáliplestiriwde hám bayıtıwda, o`mirin mazmunlı etiwde, qattı kewildi jumsartıwda, go`zzalıqtıń roli oǵada ullı. Dúńyaǵa belgili filosof Aristotel`: «Sániyat kisilerdi jeteleytuǵın tárbiya quralı» bolıp esaplanadı dep ko`rsetedi. Shınında da sániyat go`zzallıq ideyaların taratıp, adamnıń sezim tuyǵıların oyatadı. Do`retiwshilik qábiletin rawajlandıradı hám iygilikli iske baslaydı. Kisiniń qayǵı-ǵamın azaytıp o`mirinde ko`mekshi, járdemshi boladı.
Go`zzallıq adamdı jas gezinen-aq o`zine tartadı. Balalar kishkentayınan-aq súwret salıwǵa, qosıq aytıwǵa talpınadı. Jas o`spirim gezinen baslap adamnıń muzıka tıńlawǵa, kino, teatrǵa barıwǵa, kitap oqıwǵa, qol o`nerine háwesi artıp baradı, onnan alǵan ádeplilik hám estetikalıq tásirlerden ol o`ziniń ruwxıylıǵın qáliplestiriwge tiykar aladı.
Bara-bara sániyat insandı duwalaydı, o`zine aylandıradı, mehir-muxabbatqa, rehimlilikke, tatlı qıyallarǵa sharlaydı, jaman joldan qaytaradı, oylandıradı, jılatadı, kúldiredi. Sániyattan ájayıp qásiyetin sham-shıraqqa, yaki jol ko`rsetiwshi juldızǵa uqsatıw múmkin.
Biz bunda sániyattıń ko`p sanlı túrlerine toqtamay, onıń tiykarǵı muratı bolǵan adam go`zzallıǵın túsiniw máselesine kewil awdaramız.
Danalar, «go`zzal júz dúńya salamatlıǵınıń sebepshisi, eger go`zzal júz jáne jaqsı qılıqlar menen úylesse, onda ol baxıt-saadattıń eń joqarı dárejesi» dep esaplaǵan. Sebebi adamnıń sırtqı ko`rinisi hám tábiyatı jaqsı bolsa, ol quday ushın da bende ushın da súykimli boladı.
Go`zzal júz adamlardı qayırlı qıladı, ashıq kewilli mırza etedi, baylıqtı ko`beytip, joqarı lawazımǵa erisiwine járdem berip, isenimdi arttıradı. «Kelbeti kelispegennen keńes sorama» deydi xalqımız. Shınında da tán go`zzalıǵı, jan go`zzalıǵınıń qorǵanı, yaǵnıy jasawınıń deregi, mártebesiniń tiyegi. Sonıń ushın da «Sulıwdı adam janı qıymaydı eken, Eriksiz eske túsip qıynaydı eken» dep shayırlar zinxar áyleydi.
Solay etip, turmısta go`zzallıq haqqında aytılǵanda, ko`birek adamnıń sırtqı kelbeti, shıraylı qılwası haqqında so`z etiledi. Onda dene sulıwlıǵınıń o`lshemi hár xalıqta hár túrli túsinikte bolıp, úlken ayırmashılıqlarda ko`rinedi. Mısalı, qaraqalpaqlarda sulıwlıq qara ko`z, qara shash, uzın moyın, qıyılǵan qas, qıpsha bel, uzın boylı, keń qushaqlı dep sıpatlanadı. Al, Alpamıs dástanında Gúlparshınnıń sulıwlıǵı bılayshá «Ko`rgenniń aqılın alǵan, qarshıǵaday qıyallanǵan, eki beti gúl-gúl janǵan, ap-appaq, yupqa dodaq, shashbawlar shashaqlı, shashaǵı tolǵan monshaqlı, uzın boylı, keń qushaqlı, on eki muqam, qırıq-qılıqlı, omırawında moynı gez, on to`rt jasar, múnaqqat penen so`z qatqan, qayrıla berip naz etken, hár nazınıń o`zinde qıs toqsandı jaz etken, qamshı yanlı barmaǵı, gúmis yańlı tırnaǵı, ustaǵa barsań sandal bar, sandaldı ko`rde shashın ko`r, mollaǵa barsań qálem bar, qálemdi ko`rde qasın ko`r, shershige barsań hinji bar, hinjini ko`rde tisin ko`r, qar ústine qan tamar, qardı ko`rde etin ko`r, qandı ko`rde betin ko`r, qumnan qashqan porsıqtay hár emshegi torsıqtay» dep súwretlengen.
Shınında da dúńyadaǵı sulıwlıq túsiniklerine ko`z jibersek, onıń hár elde hár túrli ekenin ko`remiz. Mısalı: burınǵı greklerde bulshıq etleri jaqsı jetilisken, sport úlgilerin iyelegen qızlardı go`zzal dep, al aristokratlarınıń arasında dene pishimi kishkentay hayallardı sulıw degen.
- Orta ásirde bet-álpeti júdewlew, biraq ko`zi úlken hayallardı, soń qayta oyanıw dáwrinde tolıq hayallar sulıw dep esaplanǵan.
İspaniyada belgili jazıwshı Merimeniń ko`rsetiwinshe, ispanlar sulıw bolıw ushın mınaday belgiler zárúr deydi:
1.Úsh qara-ko`z, qas, kirpik,
2. Úsh aq-teri, tis, qol,
3. Úsh qızıl-erin, bet, tırnaq,
4. Úsh uzın-denesi, shashı, qolı.
5. Úsh keń- gewde, mańlay, eki qastıń arası. «Kirpik, mańlay, eki qastıń arası, kerilgen to`rt barmaq Bibisanemniń» (A. Dabılov) degen so`zge táqábbil
6. Úsh kishkentay-tis, qulaq, tırnaq,
7. Úsh jińishke-sawsaq, yıq, taban,
Orıslarda házirgi dáwirde qızdıń denesi 90-60-90 santimetrdegi o`lshemge kelse, yamasa awzı júdá úlken, ko`kregi orasan tolıq bolsa, sulıw dep esaplaydı.
Uzaq Shıǵıstaǵı xalıqlar júdá kishkentay ko`zdi joqarı bahalaǵan. Qıtay elshileri Rossiyaǵa kelip, imperator Elezaveta Petrovnanı ko`rgende, o`zlerinshe: «onıń ko`zi sál kishirek bolǵanda, barlıq jigitlerdiń júregin jawlap alar edi» degen eken.
Qıtayda ayaǵı jalpaq bolıp ketpes ushın, qızlardıń tabanın tańıp taslaytuǵın bolǵan. Al Meksikada «Mań» degen taypada ko`zleri qıysıq qızlardı sulıw dep esaplaydı. Onıń ushın kishkene qızlardıń shashına kauchuk shar baylap, ko`zine deyin túsirip qoyadı. Shardıń qozǵalıwın úzliksiz qadaǵalaǵan nárestelerdiń ko`zleri eki jaqqa qıysayıp ketse, ol oǵada sulıw dep esaplanar eken.
Kolumbiya elindegi ximirler, hayaldıń boyında qansha «tırtıq», yaǵnıy tayaqtıń izi bolsa sonsha sulıw dep esaplap, onı kúyewi gez kelgen qural menen ura berer eken.
Afrikanıń geypara qáwimlerinde moynı uzın, geyparalarında ko`kregi ulken, yamasa júdá semiz hayallardı sulıw, yamasa qulaqtı o`sirip salpań qulaqlı qılıwdı sulıwlıq dep túsinedi.
Tariyxta sulıw bolıw ushın sanalı túrde ayaqtı qısqartıw, qulaqqa, betke belgiler salıw ko`plep ushraydı. Arab ellerinde, mısalı Egipet hám Siriyalarda ul balalardıń jas waqtınan betin, yamasa mańlayın tiliwdi, úlkeygende sulıw, aybatlı bolıwdıń shárti dep esaplaydı.
Ulıwma sulıwlıqtıń bunday salıstırmalılıǵına, hárqıylılıǵına qaramastan qay elde bolmasın, ol adamlardı tabındıratuǵın, súysindiretuǵın hám húrmetleytuǵın kúshke iye bolıp, onıń jiluası aldında hámmeniń bas iywi tabiǵıylıq sıyaqlı ko`rinedi.
Qalay bolǵanda da bul dúńyanıń sáni shırayı, go`zzalıǵı-adamda. Adam tábiyattıń eń go`zzal músini. Sonlıqtan da «Bul dúńyanıń ko`rki adam balası» deydi Ájiniyaz.
Al endi go`zzallıq hám onı túsiniw máselesine kelsek, onda sulıwlıqtıń absolyutlik bolmaytuǵının este saqlaǵan durıs boladı. Sulıwlıq dialektikası salıstırmalı, o`ytkeni sulıwlıq penen ajarsızlıqtıń, ko`riklilik penen sıqılsızlıqtıń shegarası jılıspalı.
Adamnıń sulıwlıǵı-tabiyat hám jámiyettiń eń joqarǵı jemisi. Onıń sulıwlıǵın sapa jaǵınan ayırıw eki jaǵdayda ko`rinedi. Yaǵnıy sırtqı denelik, yamasa sub`ektivlik sulıwlıq hám ruwxıy ishki, yamasa ob`ektivlik sulıwlıq.
Sırtqı denelik sulıw bolıp, adam anadan tuwılıwı múmkin, al ishki sulıw bolıp ol-jámiyette, o`ziniń isi, qılwası, basqa adamlarǵa qatnası arqalı qáliplesedi.
Ádettegishe, biz jigit yaki qızdıń sulıwlıǵın aytqanda, onıń kelbetliligine, boyı sınına, ulıwma ko`rikliligine, o`zine tartımlılıǵına, názikliligine, jaǵımlı nazına, shashınıń túsine, ko`zine, betiniń aqlıǵı hám tazalıǵına hám t.b. belgilerine sıpatlama beremiz. Mine bulardıń bári adamlardıń kewlin hám júregin bende etetuǵın sırtqı sulıwlıq.
Biraq sulıw ko`zlerdi sulıw adam menen aljastırmaǵan aqılǵa muwapıq. Sonday-aq boy sınınıń hám shash tarawdıń sulıwlıǵın, bir pútin, hár tárepleme rawajlanǵan, basqada qaytalanbaytuǵın jeke, o`zgeshe qásiyetli tulǵa menen shatastırmaw kerek. Demek, adamnıń sulıwlıq qunın onıń sırtqı ko`rinisi menen sıpatlamay, sonıń menen birge onıń ishki ruwxıy dúńyasında o`z ishine alatuǵın, adamıylıq o`zgesheligi menen, basqaǵa teń kelmeytuǵın individuallıǵı menen anıqlaw zárúr. Sebebi kim bolsa da, meyli-ol erkekler bolsın, barlıq hayallardı birdey súymeydi, kerisinshe, hayallar da barlıq erkeklerdi súye bermeydi. Al, bir ǵana adamdı, yaǵnıy o`ziniń túsiniginshe hesh kimge teń emes insandı súyedi. Ol oǵan tap o`zi bolıp ko`rinedi hám qabıl etiledi. Ajarsız adam dep sániyatta o`ziniń individuallıǵınan ayrılǵan adamdı aytadı.
Bulay dewimizdiń sebebi sulıwlıq-estetikalıq murattıń tiykarǵı bir tárepi bolıp, etikalıq murat penen baylanıslı qáliplesedi. Onıń estetikalıq bahası etikalıq baha arqalı o`tip otıradı. Adam jámiyetlik maqluqat retinde sırtqı sulıwlıqqa háwes bolıp qoymastan, onıń ishki dú`yasına mazmunına da ayrıqsha mánis beredi. Ol adamlardıń ko`rikliligin, onıń is háreketin tabiyatqa hám basqa adamlarǵa qatnasın, o`z do`geregindegi adamlardıń boyında qáliplesken ádeplilik penen salıstırıp qaraydı. Demek, adam sırtqı ob`ektivlik sulıwlıq penen ishki ruwxıy sulıwlıqtı moynlay otırıp olardıń o`z-ara qatnasın anıqlawǵa kelgende ishki ruwxıy ko`rkemlilikke ko`birek kewil awdarıp, mazmun ko`rkemliligin abzalıraq ko`redi. Sonlıqtan «Ko`rkin alma minezin al» dep úyretip júriwshiliktiń mánisi de usınnan boladı. Bunday dewdiń de jo`ni bar. O`mirde geyde sırtqı sulıwlıqtı betke tutqanda, onda zulımlıq hárekettiń júz beriwi de múmkin. Al ádepli ko`rinis sırttan qaraǵanda ko`zge ápiwayı bolıp ko`ringeni menen, onıń astında úlken adamgershilik, sheksiz miyrmanshılıq jatqan boladı. Sırtqı shıray ko`z tartqan, ko`rkem bolǵanı menen is júzinde hesh bir mánissiz, bos sımbat bolıwı da itimal. Ol adamdı hesh waqıtta sulıw, dep aytıwǵa bolmaydı. Ruwxıy ko`rkemlilik penen denelik sulıwlıq sáykes kelse, bul joqarı estetikalıq murat penen etikalıq murattıń ayrıqsha iske asqanı boladı.
Usılar menen bir qatarda adamnıń ruwxıy sulıwlıǵına tolıǵıraq toqtaǵanda, ol o`z ishine ádeplilikke tiyisli ádillikti, erkinlikti, adamdı súyiwshilikti, adamnan quwanıshtıń, shadlıqtıń deregin tabıwǵa belsene túrde umtılıwshılıqtı alatuǵınlıǵının da ko`rsetip o`tiw zárúr. Adam sırtqı ko`riklilik penen bir qatarda ádillik ushın gúresse, barlıq taysalıwshılıqtı gúmanlılıqtı jeńip alıp maqsetke, muratqa muwapıq eriklilikti basshılıqqa alsa, sol go`zzal. Ádillik ushın sheshiwshi hám izbe-izli hárekette uqıpsızlıq ko`rsetip, taysalaqlaǵan adam, jámiyettiń aldında joqarı bahaǵa iye bolmaydı. Ol tek kúlkige ılayıq. Tariyxta bir adamnıń erkiniń topaslıǵı, onıń tartınshaqlıǵı adamlarǵa ullı qayǵılardı alıp kelgenligi Muxammed Xorezm Shax hám t.b. o`mirinde ko`plep ushrasqan. Kerisinshe taysalmaytuǵın isenim, iyilmeytuǵın erk Jalaladdin Manguberdi tımsalında ko`rinip úlken shıraylılıqtıń belgilerine mısal bola aladı. Bul sáykeslikler aqıllılıqtıń, bilimliliktiń nurı menen organikalıq túrde biriktirilse, onda bul haqıyqat go`zzalıqqa aylanadı.
Adam jámiyetlik maxluwqat retinde sırtqı sulıwlıqqa háwes bolıp qoymastan, máseleniń mazmunına da ayrıqsha mánis beredi. Ol adamlardıń ko`rikliligin, onıń is háreketin, tábiyatqa, miynetke hám basqa adamlarǵa qatnasın o`z do`geregindegi adamlardıń boyında qáliplesken ádeplilik penen salıstırıp qaraydı. Demek adam sırtqı ob`ektivlik sulıwlıq penen ishki ruwxıy sulıwlıqtı moyınlay otırıp, olardıń o`z-ara qatnasın anıqlawǵa kelgende ishki ruwxıy ko`rkemlikke ko`birek kewil awdarıp, mazmun ko`rkemligin ko`birek bayanladı. Sonlıqtan «Sırtqı sulıw bolar ishi pallıqtıń» dep gúmanlanıp, «ko`rkin alma, minezin al» dep úyretip júriwshiliktiń mánisi de usınnan boladı. Bulay dewdiń jo`ni bar. O`mirde geyde sırtqı sulıwlıqtı betke tutqan, zulımlıq háreketi júz beriwi múmkin. Al ádepli ko`rinis sırttan qaraǵanda ko`zge enjar bolıp ko`ringen menen onıń astında úlken adamgershilik, sheksiz miyrimanshılıq jatqan boladı. Sırtqı shıray ko`z tartqan ko`rkem bolǵan menen, is júzinde heshbir mánissiz bos tulǵa bolıwı da múmkin. Ol adamdı hesh waqıtta sulıw dep aytıwǵa bolmaydı. Ruwxıy ko`rkemlik penen denelik sulıwlıq sáykes kelse, bul joqarǵı estetikalıq murat penen etikalıq murattıń ayrıqsha iske asqanı boladı. Usılar menen bir qatarda adamnıń ruwxıy sulıwlıǵına tolıǵıraq toqtaǵanda ol o`z ishine ádeplilik penen bir qatarda ádillikti, erkinlikti, adamdı súyiwshilikti, adamnan quwanıshtıń, shadlıqtıń deregin tabıwǵa belsene túrde umıtıwshılıqtı alatuǵınlıǵın ko`rsetip o`tiw zárúr. Adam sırtqı qo`riklilik penen hám ádeplilik penen bir qatarda ádillilik ushın gúresti barlıq taysalawshılıqtı, gúmanlıqtı jeńip alıp maqsetke murat muwapıq eriklikten basshılıq alsa sol go`zzal.
Bul másele boyınsha joqarıda atap o`tilgen pikirlerimizdi elede bolsa tolıǵıraq dáliyllep beriw ushın xalqımızdıń o`mirindegi ádebiy hám turmıslıq miyraslarǵa ko`z jibereyik.
Adamlar erteden-aq o`z-ara qatnasında ádeplilik penen ko`rkemliliktiń printsipial birligin xalıqtıń naqıl so`zine aylandırıp, poeziya hám awız ádebiyatı arqalı u’rpaqtan-u’rpaqqa jetkizip otırǵan. Mısalı: «Jaqsılıǵı menen súykimli emes, súykimliligi menen jaqsı» deydi rus xalq, «Sulıw sulıw emes, súygen sulıw» deydi biziń xalqımız. «Adamnıń ishki dúńyası sulıw bolsın, jıltıraǵan sırtına qızıqpa» deydi shıǵıs maqalında. Demek estetikalıq ko`rkemlik etikalıq ko`rkemlik penen tikkeley baylanıslı bolıp, adamdaǵı estetikalıq murattıń katigoriyası ádeplilikti ko`termeleydi. Sonlıqtan Platon sulıwlıqtı «nur sáwleli ádeplilik dep ataǵan.
Bul haqqında adam balasınıń ámirinde ásirler dawamında qáliplesken hasıl murat retinde ádeplilikti jırlaǵan shıǵıstıń poeziyası qızıqlı bayanladı. Mısalı Shıǵıs ádebiyatındaǵı Láyli-Májnunnıń kirshiksiz muhabbatı ádeplilik penen ko`rkemliktiń birligi ideyasın o`zine ılayıq o`zgeshelik penen jırlap, qurı tek jıltıraǵanǵa qızıqpay, áweli jan sulıwlıǵın ko`rip, onı bahalay biliwge úyretedi.
Mısalı, Saadiy o`ziniń «Gúlstan» degen poemasında usı ideyanı bılayınsha rawajlandıradı. Arab patshasına birew kelip, jas talantlı shayır jigittiń, ashıqlıqtıń dártinen el-jurtınan bezip sho`l gezip ketkenin, so`ytip aqıldan adasıp májgún bolıp ketkenin aytadı. Patsha Májnundı o`zine shaqırtıw menen ko`rkin ko`rmek ushın Láylini de aldıradı. Onı alıp kelgende patsha tań qalıp, onı jurttan asqan hesh nársesi joq, arıqtan kelgen qara torı qız ekenin ko`rip, qızdı ko`riksiz dep tabadı. Patshanın qızǵa kewli tolmaǵanın sezgen Májnúnniń ko`zi menen ǵana qaraw kerek, degen eken. Estetikalıq murat penen estetikalıq murattıń qosılıwı múmkinshilikten shıǵıp zárúrlikke aynaladı. Onı aldın ala boljaǵan M.Gorkiy: «Estetika-keleshektiń etikası» degen edi. Yaǵnıy hasıl murattıń iyesi bola biliw uqıplılıǵı estetikalıq murattıń iyesi bola biliw uqıplılıǵı estetikalıq talǵamǵa talpınıw, shıraylıqtı túsinip hám bahalay biliw hám sol ko`rkemlikti jasay biliw, usınıń hámmesi kommunizm qurıwshılarınıń sulıwlıq, ádeplilik sanası boldı. Tek usınday adamlar ǵana qızıqlı turmıs qurıwǵa uqıplı bolıp, pútkil adamzat hám keleshek u’rpaqlar aldında o`zleriniń ádep-ikramlıq wazıypasın orınlap shıǵa aladı.
Sonıń menen birge biziń kúnlerimizde estetikalıq hám etikalıq qatnas jańa adamdı tárbiyalaw ushın gúrestiń aldıńǵı pozitsiyası bolıp qoymastan, bul muratlardıń baylanısınıń biyik dárejesi de. Mine sonlıqtan da M.Gorkiy adamnıń tulǵası ushın eki iyin qansha zárúr bolsa, etikalıq hám estetikalıq tárbiya da sonsha zárúr dep durıs ko`rsetken.
İskustvo tarawında kelgende estetikalıq sulıwlıq penen etikalıqtıń arasın birden qosıp jibermey, olardıń arasındaǵı parıqtı da ayıra biliwshilik maqsetke muwapıq keletuǵın sıyaqlı. Bul hasıllıqlardıń bir-birinen sapalıq ayırmashılıǵı bar. Etikalıq estetikalıqqa aylandırıw ushın onı iskusstvo sapalıq jaqtan qayta túrlendiriw yaǵnıy go`zzallıqtıń zańlılıǵınan hám maqsetinen balqıtıp shıǵarmaǵa endiriw kerek. Olardı ko`rkemliktiń tiykarında qayta islep shıǵıwı kerek.
Sotsializmde sulıwlıq – meyli ol taldırmashılıq, meyli ol ádep ikramlıq bolsın jámiyetlik bahalılıq bolıp esaplanadı. Bunnan sotsializm ádeplilik penen sulıwlıqtıń arasındaǵı barlıq sáykespewshilikti joydı, olar udayı úykesimli, birlikke keledi degen juwmaq shıqpaydı, yaǵnıy «qolına gúl uslaǵan adamnıń» jaman qılwa iylewi múmkin emes degen juwmaq shıǵarıwǵa bolmaydı. Al shınında da biziń jámiyetimizde elede bolsa geyde estetikalıq jaqtan o`zine taratatuǵın jalataylar ushırasıp qalıp, olar qayırqomlıqtı, reyimlilikti jeńgeshilikke aylandıradı. Ádeplilik penen sulıwlıqtıń arasındaǵı qayshılıqtı jeńip shıǵıw júdá qospalı, ol ko`p waqıttı talap etedi. Ol adamlardıń ádep-ikramlıq sıpatın alǵa rawajlandırıw menen birge bizdi qorshaǵan zatlardıń qubılıslardıń estetikalıq qunın ko`teriw máselesi menen yaǵnıy bir so`z benen aytqanda ulıwma ruwxıy go`zzallıqtıń joqarılay beriwi menen tikkeley baylanıslı.
Demek búgingi adamnıń estetikalıq bahasınıń durıs hám sheshiwshi faktori kommunistlik moral`dıń printsplerine onıń say keliwi bolıp esaplanadı.
Adamlardıń sulıwlıǵın bahalawdaǵı jeke insannıń, o`mirdiń jámiyelik mánisin qalay túsiniwi menen baylanıstıramız. Jeke insannıń denelik jetilisiwi onıń morallıq tazalıǵınan, ulıwma xalıqlıq xızmeti ushın sanalı tvorchestvalıq iskerliginen bo`leklenbeydi. Adam hámmesinen burın o`ziniń jaqsı qılwaları hám jarasıqlı isleri menen, sonıń menen qatar janınıń joqarı ádep-ikramlılıǵı menen go`zzal.